Аграр тармоқ иқтисодий салоҳиятини оширишда институционал ислоҳотлар ва

 
403 
Биринчи навбатда, ҳар бир маҳсулот тури бўйича ҳақиқатда сотилган 
миқдорини режадаги маҳсулот миқдорига солиштирилиб, мутлоқ ва нисбий 
ўзгаришлари аниқланади. 
Агарда ҳисобот йилида ҳақиқатда ишлаб чиқарилган маҳсулот тўлиқ 
сотилган бўлса, сотилган маҳсулот миқдорининг ўзгаришига ишлаб 
чиқарилган маҳсулот миқдори (М) ва ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг 
товарлилик даражасининг (Т) ўзгариши таъсир кўрсатади. Ушбу ҳолатда 
сотилган маҳсулот миқдори (СМ) қуйидагича аниқланади: 
СМ = М × Т 
Сотилган маҳсулот миқдорининг ўзгаришига таъсир кўрсатувчи 
омилларнинг таъсир даражаларини “Кўрсаткичлар фарқи” усули ёрдамида 
аниқлаймиз. 
Юқоридаги формуладан кўринадики, сотилган маҳсулот миқдорининг 
ўзгаришига таъсир кўрсатувчи биринчи омил бу ишлаб чиқарилган 
маҳсулотнинг физик миқдорининг ўзгариши ҳисобланади. Мазкур омилнинг 
таъсирини аниқлаш учун ҳақиқатда ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдоридан 
(М
1
) режадаги миқдорини (М
0
) чегириб, режадаги товарлилик 
даражасига (Т
0
) кўпайтириш лозим: 
±∆СМ
м
= (М
1
– М
0
) × Т
0 
Сотилган маҳсулот миқдорининг ўзгаришига таъсир кўрсатувчи 
иккинчи омил, маҳсулот товарлилик даражасининг ўзгариши ҳисобланади. 
Маҳсулотнинг товарлилик даражаси сотилган маҳсулот миқдорини ишлаб 
чиқарилган маҳсулот миқдорига бўлиш орқали аниқланади. Ушбу омилнинг 
таъсирини аниқлаш учун ҳақиқатдаги ва режадаги товарлилик даражалари 
ўртасидаги фарқни ҳақиқатда ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг физик 
миқдорига кўпайтириш лозим: 
±∆СМ
т
= (Т
1
– Т
0
) × М
1 
“НАМУНА” масъулияти чекланган жамиятда “А” турдаги сотилган 
маҳсулот миқдори ва унинг ўзгаришига таъсир кўрсатувчи омилларни
1-жадвал маълумотларидан фойдаланилган ҳолда таҳлил қилиб ўрганилди. 
1-жадвал маълумотларидан кўринадики, “НАМУНА” масъулияти 
чекланган жамиятда режага нисбатан ҳақиқатда “А” турдаги сотилган 
маҳсулот миқдори 1064 донага камайган. Албатта, бундай ўзгариш жамият 
учун ижобий ҳолат ҳисобланмайди. 
Ушбу ўзгаришга омиллар таъсирини ҳисоб-китоб қилиб ўрганганимизда 
қуйидаги натижаларга эга бўлинди: 
- биринчи омил, ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдорининг режага 
нисбатан ҳақиқатда 1114 донага камайиши, сотилган маҳсулот миқдорини 
1108 донага камайишига таъсир кўрсатган: 
±∆СМ
м
= (М
1
– М
0
) × Т
0
= (28886 – 30000) × 0,9952 = - 1108 дона 
Агар маҳсулот ишлаб чиқариш режаси ҳақиқатда тўлиқ бажарилганда эди, 
сотилган маҳсулот миқдори 28791 дона эмас, балки 29899 донани ташкил 
этган бўлар эди. Мазкур имкониятдан “НАМУНА” масъулияти чекланган 

---