Агиографик асарлар тавсифига доир

6.
 
Badiiy asar sifatida shakllangan agiografik rivoyat va hikoyatlar 
o‗zbek adabiyotida ko‗proq dunyoviy xarakterga ega. Keyingi davrlarda ular 
badiiy xususiyatining pasaya borishi kuzatiladi. Lekin ularda mavzu 
dolzarblashib, turli ijtimoiy munosabatlar yechimini ifodalashga harakat 
qilindi.

7.
Buyuk so‗z san‘atkori Alisher Navoiy o‗z asarlarida agiografik rivoyat 

va hikoyatlardan ustalik bilan foydalangan. Uning ―Tarixi anbiyo va 
hukamo‖, ―Holoti Sayyid Hasan Ardasher‖, ―Holoti Pahlavon Muhammad‖ va 
―Nasoyimu-l-muhabbat‖ asarlari bevosita agiografiyaga taalluqli bo‗lsa, 
―Hayratu-l-abror‖ va ―Lisonu-t-tayr‖ kabi dostonlari agiografik rivoyat hamda 
hikoyatlardan keng ko‗lamda foydalanib yaratilgan asarlardir. Bundan 
tashqari, shoirning ―Saddi Iskandariy‖ dostoni va ―Xamsatu-l-mutahayyirin‖ 
biografik essesi ham agiografik rivoyat hamda talqinlarga asoslanadi. 
Binobarin, Alisher Navoiy o‗zbek adabiyotida agiografik rivoyat va 
hikoyatlardan eng ko‗p hamda samarali foydalangan ijodkor sifatida ham 
mustahkam o‗rin egallaydi. 
8.
Odatda, agiografiya ma‘lum shaxs yoxud qahramon (aziz avliyolar) 
yashab o‗tgan davrdan ancha keyin yoziladi, lekin Navoiyning ―Holot‖lari 
muallif bilan yonma-yon yashagan shaxslar haqidadir. Navoiy Sayyid Hasan 
va Pahlavon Muhammadni komil insonlar, Haqqa yaqin zotlar – avliyolar 
sifatida talqin qiladi. Ularning bu darajaga chiqishlarida qol va hol ilmlarini 
puxta egallashlari barobarida dunyoviy bilimlardan yaxshi xabardor 
ekanliklari ham katta ahamiyat kasb etishi ta‘kidlanadi. 

---

83 
9.
Alisher Navoiy ―Holot‖larda, umuman, agiografik asarlarida 
insonning ikki fazilatini ulug‗laydi, bular: komil inson sifatidagi madhi; ijodiy 
yetukligi madhi kabilarda aks etadi. 
10.
Asarda zikr etilgan Shayxu-l-islomlar ta‘rifiga e‘tibor beradigan 
bo‗lsak, unda ikki xil yo‗nalish ko‗zga tashlanadi: 
a) sof tazkira tipidagi ta‘riflar; 
b) tazkira va rivoyatlarning uyg‗unlashuvidan iborat ta‘riflar; 
Birinchi turga oid asarlar tazkirachilik deb atalgan alohida yo‗nalishni 
aniqlab bergan bo‗lsa, ikkinchi turga kiruvchi asarlar agiografik yo‗nalishdagi 
asarlarning shakllanishiga asos bo‗lgan. 
11.
Navoiy o‗z ijodi bilan agiografik asarlar janriy tavsifi va ularning 
tasnifini yaratishga ham imkon yaratdi. Xususan, ―Nasoyimu-l-muhabbat‖ 
asari agiografik tazkiraning yuksak namunasi bo‗lishidan tashqari, bu 
turkumdagi asarlarning yaratilishiga xos uslubiy ko‗rsatma bo‗lib ham xizmat 
qiladi. Zero, unda avliyolar qatorida sanaluvchi har bir shaxs o‗ziga xos 
xarakter, hayotga o‗ziga xos munosabatdagi inson sifatida namoyon bo‗ladi. 
Ularning qiyofasidan turli adabiy asarlarning qahramonlari – badiiy obrazlar 
sifatida foydalanish mumkin. 
12.
Navoiy asarlarida agiografik rivoyatlar bir vaqtning o‗zida ikki 
vazifani bajaradi. Ularning birinchisi diniy mohiyat, ilohiy xilqat ifodasi 
bo‗lsa, ikkinchisi insoniy yuksak fazilat, axloqiy kamolot talqinidir. 
13.
O‗zbek mumtoz adabiyoti matnlari til tarixi bo‗yicha olib borilgan 
tadqiqotlarda qisman o‗rganilgan. Ularda, asosan turkiy so‗zlarning 
xususiyatlari tadqiq qilingan. Agiografik asarlarni o‗rganish shuni 
ko‗rsatadiki, bu turkum asarlar tili bir qadar murakkab bo‗lib, alohida 
tekshirishlar olib borishni taqozo qiladi. CHunki ularning matni diniy asarlar 
tiliga muvofiqlashtirilgan. Ular oyat, hadis va arab tilida ifodalangan islom 
tasavvufi hodisalari, ism va maqollar ko‗pligi bilan ajralib turadi. 
14.
Agiografik asarlar nashrlarida bir qator kamchiliklar ko‗zga 
tashlanadi. Ularning aksariyati tekstologik tadqiq qilinmasdan nashrga 

---

84 
tayyorlangani bois matndagi nozik ma‘no belgilari e‘tibordan chetda qolib 
kelayotir.
 
Birgina, oddiy 
muhtasham
so‗zining bir nashrda 
muhtashar
tarzida, 
boshqasida 
muxtasar
tarzida keltirilishi buning dalilidir. 
15.
Agiografik asarlarning tili va matni ularning transliteratsiyasi uchun 
maxsus imlo lug‗ati va izohlar ishlab chiqilishini taqozo qiladi. Izohlar 
matn 
tarixi nazariyasi
asosida yaratilishi maqsadga muvofiqdir.