Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

 
БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИ ТАРБИЯЛАШДА МАКТАБ ВА ОИЛА ҲАМКОРЛИГИ 
 
СОДИҚОВА Д.Р., СОДИҚОВ Ҳ.М., ЖДПИ. 
Барчамизга маълумки, бола тарбияси ниҳоятда мураккаб ва масулиятли ишдир. Бола илк ёшидан 
бошлаб ўз атрофидаги энг яқин кишилар таъсирида тарбиялана бошлайди. Унинг ҳарактерининг 
шаклланишида, ахлоқининг таркиб топишида оила муҳитининг таъсири катта рол ўйнайди. 
Биз биламизки ҳар бир ота-она ўз фарзандларини тўғри тарбиялашни, уларнинг халқ ва ватан 
манфаъатлари учун хизмат қиладиган киши бўлиб етишишини орзу қилади. 
Айниқса, ота-онанинг болага шахсий намуна кўрсатиши, уларнинг кундалик ўзаро муносабатлари бола 
маънавий қиёфасининг юзага келишида муҳим аҳамиятга эга. Аммо, шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, ўз 
фарзандларини ниҳоятда севадиган ва уларга ғамҳўрлик қиладиган айрим оилаларда болаларга етарлича 
талабчанлик қилмайдиган, боладаги айрим салбий ҳатти-ҳаракатларни бартараф қилиш учун қандай чора 
тадбирлар қўллаш лозим эканлигини билмайдиган ота-оналар ҳам учрайди.
Ҳар бир оилада болани севиш билан бирга ота-оналар ҳамкорликда бола тарбияси тизимини яхши 
ўйлаб, биргаликда иш олиб боришлари, оилада ҳам унга фойдали малакалар ва ижобий одатларни ўргата 
боришлари керак. Бунда болага мактабгача таълим муассасасида, сўнгра эса мактабда бериладиган тарбиянинг 
оилада ҳам мунтазам равишда амалга оширувига шароит туғилади. Лекин ота-оналар боғча ёки мактабда 
амалга ошириладиган тарбиянинг йўналишини ҳисобга олишлари ва боладан талаб этиладиган аҳлоқ 
нормаларини ҳам тушуниб олишлари шарт. 
Бола тарбиясида мактаб билан оилаларда олиб бориладиган ишларнинг уйғун бўлмаслиги зарарли 
натижаларга олиб келади. Чунки бола уйда қилиши мумкин бўлган ишни боғчада ва мактабда қилмаслиги ёки 
аксинча мактабда ўргатилган нарсаларни уйда қилиши мумкин бўлмаслигини кўрса, ўзича мулоҳаза юритиб, 
ота-онасининг ёки тарбиячи ва ўқитувчининг ҳақлигини англаб ололмайди. Бу ҳилдаги икки томонлама тарбия 
эса ўз-ўзидан равшанки, яхши натижа бермайди. Хусусан, мактабга қатнайдиган боланинг тарбиясини 
ўқитувчининг иши, деб бунга фақат ўқитувчилар жавобгар деб қараш тамомила нотўғридир. 
Ўқитувчилар ҳар бир боланинг уй-жой шароити ва оиладаги тарбиясини билиб олишлари учун ҳам 
мактаб билан оила ўртасида мустаҳкам алоқанинг ўрнатилиши муҳим омилдир. Бу омилни амалга оширишда 
ота-оналар кенгаши аъзоларининг роли катта. Улар ота-оналар билан ҳам, болалар билан ҳам танишиб 
олишлари боғчада, мактабда ва уйда болаларнинг машғулотлари билан қизиқишлари керак. 
Шундай ота-оналар ҳам борки, улар ўз болаларининг уйда, кўз олдиларида қиладиган ҳатти 
ҳаракатларинигина биладилар ва шунга қараб мулоҳаза юритадилар. Аммо болаларнинг ҳатти-ҳаракатлари, 
одат ва қизиқишларидан беҳабар бўладилар. Бундай ота-оналарни мактабга тез-тез таклиф қилиб туриш ва 
керакли маслаҳат ва йўл-йўриқлар кўрсатиб бориш, уларга ўз болаларига тегишли муносабатларни топиб 
олишларида катта ёрдам беради. 
Болаларни илк ёшларидан меҳнатни севишга, бошқаларнинг меҳнатини қадрлашга ўргатишдек муҳим 
вазифани бажаришда ҳам ота-оналар кенгашининг зиммасига бир мунча мажбуриятлар юкланади. Болаларни 
меҳнатга ўргатиш уларнинг ҳар томонлама ривожланиши учун ҳам бизнинг жамиятимизда ҳаётнинг асоси 
меҳнат эканлигини улар онгига сингдириш учун ҳам зарурдир.
Болалар мактабда ўзларини қўлларидан келадиган енгил ишлар билан шуғулланадилар. Синфда ва 
бошқа жойлардаги катталарнинг меҳнатлари билан танишадилар. Қишлоқ жойларда яшовчи ота-оналар боғчада 
ва далаларда қилинадиган ишларни болаларга тушунтира боришлари керак. 
Бола шахсининг риволжанишида меҳнатнинг ролини оширишга, болаларни ўйинчоқ ёки китобларни 
ҳар ерда қолдириб кетавермасликка, мустақил ҳолда кийиниш ва ечинишга одатлантиши мақсадга мувофиқ. 
Биринчи синфдаёқ болаларга уй вазифаларини бажариш режасини тузишни ўзларига таклиф этиш, уй 
меҳнати ва дам олиш вақтини белгилашга ўргатиш мумкин. Агар ўқувчи тузилган кун тартибини аниқ бажара 
олмаса, ота-оналар уни қайта кўриб чиқишни маслаҳат берадилар. Аммо, бунда улар боланинг диққатини 
асосан уйдаги ўқув ишига қаратадилар. 
Болаларда ўқишга ижобий муносабатларини тарбиялашда ота-оналарнинг ўқитувчилар билан 
бўладиган алоқалари катта ёрдам беради. Ўқувчиларда яхши ўқиш истаги, ўқишга қизиқишни тарбиялаш – 
мактабнинг муҳим вазифаларидан биридир, уни ҳал қилиш учун эса ўқитувчи ва ота-оналарнинг биргаликдаги 
ҳаракати зарурдир. 
Оила тарбиясида, айниқса, ота-оналарнинг ўз болаларининг ўқув фаолиятига муносабати билан боғлиқ 
бўлган камчиликлари учраб туради. Бу камчиликларга ота-оналарнинг уйда болалар бажарадиган мустақил 
ўқув ишига доимий амалий ёрдамининг йўқлиги, боланинг мактабдаги ютуқларини тизимсиз назорат қилиш: уй 
вазифаларини бажаришда кичик мактаб ёшидаги болага ишонмай унга ҳаддан ташқари васийлик қилиш, оилада 
273 

---

аниқ кун тартибининг бўлмаслиги, ота-оналарнинг, ўқувчининг маънавий оламига, унинг қизиқишларига 
етарли даражада эътибор бермаслиги кабиларни келтиришимиз мумкин. 
Боланинг ўқишга қизиқишини тарбиялашда бундай камчиликларнинг бўлиши муносабати билан 
мактаб ва оила талаблари ўртасида зиддиятлар пайдо бўлиши мумкин. Шунинг учун ўқитувчилар, айниқса, 
бошланғич синф ўқитувчилари ота-оналар билан уйда ўқувчининг ўқув ишини ташкил этиш бўйича 
консултациялар, умумий мажлислар ва суҳбатлар ўтказадилар. Ота-оналар боланинг мустақил ўқув иши 
устидан назорат қилиш методларини ўргатадилар. Педагогик адабиётлар тавсия этадилар. 
Ўқишга ижобий муносабатларни тарбиялаш ота-оналарнинг болалар билан олиб борадиган тарбиявий 
ишларнинг қатор маҳсус усуллари ва методлари билан боғлиқдир. Ўқитувчи ота-онлар билан бирга айрим 
ўқувчилар учун муайян кун тартиби ишлаб чиқади. Назорат қилиш учун болага соатдан фойдаланишни 
ўргатишни тавсия этади, уй вазифаларини бажариш режасини тузади. Шундай ота-оналар бўладики, улар ўз 
болаларини узоқ вақтгача кичик деб ҳисоблайдилар ва шу муносабат билан унинг дарсларни мустақил 
бажаришга рухсат бермайдилар ёки уларнинг мустақил фикрларини ҳисобга олмай, болаларга ўз қарашларини 
бутунлай мажбуран тиқиштирадилар. Бундай ёндашиш ўқувчининг ҳар қандай мустақиллигини ва 
ташаббусини буғади, унда ўқишга нисбатан масулиятсизлик руҳида тарбияланади, у доимо ота-оналарнинг 
фикрига умид боғлайдиган бўлиб қолади. 
Ота-оналар ўз болаларининг ўртоқлари билан бўладиган муносабатларига алоҳида эътибор беришлари 
керак. Ўз болаларининг дўстлари билан қизиқадиган, уларни уйига, оилавий байрамга таклиф қилишга 
қаршилик қилмайдиган ота-оналар тўғри қиладилар. Ўз ўғли ёки қизининг ўртоқлари ва дўстларини билиш ота-
онларга ҳам ўз болаларини ҳам яхшироқ билиб олишига ёрдам беради. Оиладаёқ болаларни аста секин улғайиб, 
ўзлари оила яратишларига тайёрлаб боришлари лозим. Ота-оналарнинг шахсий намунаси, мехрибонлиги, 
улғайиб бораётган болаларнинг мустақил оила ҳаётининг алифбосини ўзлаштириб олишга ёрдам бериши 
шубҳасиздир. 
Ўзбекистон Республикасининг халқ маорифи тўғрисидаги қонун асосларида таълим-тарбиянинг 
бирлиги принципи, болаларнинг ёшларини тарбиялашда мактаб ва оилаларнинг ҳамкорлиги принципи, асосий 
принциплари қаторида мустаҳкамланган. Ана шу принцип асосида ҳозирги мактабда ёш авлодни тарбиялаш 
юзасидан мактаб, оила ва жамоатчиликнинг муайян иш тизими қарор топган. Тарбиянинг икки формалари 
(оила тарбияси ва ижтимоий тарбия) ни бирга қўшиб олиб бориш туфайли бола шахсининг ҳар томонлама 
ривожланишига эришилади.
Ота-оналарнинг ўз ҳаётлари, турмуш тарзлари, бола шахсида илмий дунёқараш асослари, маънавий, 
ахлоқий, нафосат, меҳнат ва бошқа ижтимоий омилларни шакллантириш мақсадида тизимли таъсир кўрсатиш 
жараёнига оилавий тарбия дейилади. Бундай ижтимоий ва маънавий ҳаёт таъсирида оиланинг ўзи ҳам жиддий 
янгиланиб бораётганини эсдан чиқармаслик лозим.
Агар оилада ўзаро ҳамкорлик, ўзаро ёрдам, бир–бирига ишонч ҳолати мавжуд экан. Бундай оилада 
ростгўй, самимий, меҳрибон, ўртоқларига доимо ёрдам беришга тайёр бўлган инсон камол топади. Ўзига 
одобли кишига ҳос фазилатларни мужассамлаштирадиган кишиларнинг оилаларида доимо ҳузр-ҳаловат ва 
самимий ҳурмат қарор топади. 
Ёшларда катталарнинг ҳатти-ҳаракатлари ахлоқий фазилатларига танқидий муносабатда бўлиш ҳисси 
кучли бўлади. Тинч тотув яшайдиган оилалардаги болалар ҳам шу оилада мавжуд бўлган ахлоқий ҳислатлар 
хушмуомилалик, одоблилик, катталарга ҳурмат, кичикларга ғамҳўрлик каби ижобий фазилатлардан намуна 
оладилар. 
Дарҳақиқат, оила жамият ҳаётини олға сурувчи, янада юксак босқичларга кўтариб равнақ топтирувчи 
келажак авлодларни тарбиялаб етиштирувчи, камол топтириш учун масъул бўлган ғоят муҳим бошланғич 
ғурурдир. Мактаб ва оила ҳамкорлигини йўлга қўйишда синф раҳбарларининг тарбиявий фаолиятлари 
ниҳоятда муҳимдир. Масалан: синф раҳбарларининг ҳар бир ҳонадонга кириб бориши шу оилага ва ота-
оналарга ҳурмат сифатида баҳоланади. Тарбиявий чора-тадбирларни белгилашда синф раҳбарининг ўқувчилар 
кўз олдида ота-оналари билан суҳбатлашишлари уларнинг тарбиясига таъсир кўрсатади. Синф раҳбарларининг 
ва фан ўқитувчиларининг ота-оналар билан ҳамкорлиги ўқувчилар ҳаётида сезиларли из қолдиради, бу билан 
уларнинг хурсандчилигини оширади, янада куч-ғайратли бўлишини таминлайди. Мактаб, оила ва жамоатчилик 
ҳамкорлиги болалар тарбиясида асосий ҳал қилувчи бўғин бўлиб, бунда ўқитувчи-тарбиячиларнинг 
ташкилотчиликлари муаммони ижобий ҳал этувчи омил ҳисобланади.