Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МОДУЛЛИ ТИЗИМ ДОИРАСИДАГИ ДИАЛОГГА 
АСОСЛАНГАН ДАРСЛАРНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ИМКОНИЯТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ДИДАКТИК 
ТАВСИФИ 
 
САФАРОВА Р.Г., ЎЗПФИТИ. 
 
Модулли ўқитиш технологияларини қўллашдан кўзланадиган мақсад ўқувчилардаги лаёқатларнинг 
ривожланиши учун қулай шароит яратиш ва бу лаёқатларни мустақил намоён қилишларига эришишдан иборат. 
Ўқувчиларнинг ўз фаолиятларини мустақил амалга оширишлари фақатгина уларнинг фаол тарзда амалий 
фаолиятга жалб этиш натижасида рўй бериши мумкин.
Тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки, ўқув модули учта катта қисмга бўлинади. Бу модулга кириш қисми, 
таълим жараёни суъектларининг ўзаро диалоги ҳамда модулни ўзлаштириш жараёнини баҳолаш қисмидан 
иборат. Ўқув модулининг диалогга асосланган қисми ўқувчиларда мулоқот компетенцияларини 
шакллантиришга хизмат қилади. Шу билан бир қаторда ўқув модулининг диалогга асосланган қисми 
ўқувчиларда яхлит тарзда мураккаб характердаги билиш фаолиятининг ривожланишига хизмат қилади.
Педагоглар модулнинг ушбу қисмини лойиҳалаштиришда Л.Фридманнинг концепциясига таянишлари 
лозим. Мазкур назария қуйидаги бир қатор ҳолатларга асосланади: 
1. 
Индивидуал, гуруҳли ва жамоавий иш жараёнида педагоглар ўқувчилар фаолиятининг турли 
турларини яхлит тизим шаклида кўриб чиқишлари лозим. Улар ўқувчиларда мантиқий фикрлаш, лаёқатлар, 
тасаввур, идрок, хотира, ижодкорлик кабиларнинг ривожланишига хизмат қилиши талаб этилади. Чунки 
таълимнинг, айниқса, бошланғич таълимнинг мақсади, биринчи навбатда, ўқувчиларда худди мана шу 
сифатларни шакллантиришга йўналтирилиши зарур.
2. 
Ўқув жараёнини бошқаришнинг педагогик ҳамда психологик жиҳатдан ўзини оқлаган 
механизмлари, биринчи навбатда, ўқувчиларда эҳтиёжлар, майллар, фаолият мақсадларининг ривожланиши 
учун қулай шароит яратишдан иборат.
3. 
Ўқувчилар фаолиятини бошқариш жараёни, биринчи навбатда, мустаҳкам асосга эга бўлиши, 
уларнинг ички тараққиётига мос келиши, ўқимишлилик даражасини ҳисобга олган ҳолда ташкил этилиши 
269 

---

керак. 
4. 
Замонавий дидактик талабларга кўра, ўқувчилар ўқув мақсадларини аниқлашда фаол иштирок 
этишлари лозим. Бунда бошқаришнинг шахсий характер касб этишига алоҳида эътибор қаратилади. Ўқув 
жараёнини шахсий бошқриш даражасининг ўқувчилар тараққиётига мувофиқ келиши муҳим аҳамиятга эга. 
Синфдан-синфга ўтган сари бу мувофиқликнинг кўпроқ умумий характер касб этиши талаб қилинади. 
5. 
Ўқув жараёнини бошқаришда ўқувчиларнинг ички қувватлари ва имкониятларига таянилади.
Ўқув модулининг диалог қисмини лойиҳалаштиришда ўқитувчи ўқув материалининг асосий 
мазмунини қисмларга бўлиши ва структуралаштириши лозим. Бунда ўқув материалларини тақдим этиш 
жараёнида ҳар бир дарсда ўқувчиларга ўқув материалларининг меъёрланган ҳажмини аниқ тақсимлаш талаб 
қилинади. Мазкур ўқув материалларида қисқа, аниқ, сиқиқ шаклда ўқув материали ёки ўқув мавзусининг 
мазмуни ўз ифодасини топиши лозим.
Ўқитувчи томонидан танланган ва ишлов берилган ўқув материаллари, яъни иккиламчи дидактик 
лойиҳалар учта мураккаблик даражасида тайёрланади. Улар: одий ўқув материаллари, ўртача мураккабликдаги 
ўқув материаллари ва мураккаб характердаги ўқув материаллари. Бу ўринда ўқув материалининг ҳар 
учаласидан бирини танлаш ҳуқуқи ўқувчиларнинг ўзларига берилади. Диалогга асосланган ўқув вазиятларида 
мураккаб, изланиш ва ижодий характердаги ўқув материаллари дастурда кўзда тутилган ўқув топшириқларини 
бажара оладиган барча ўқувчиларга берилади.
Диалогга асосланган дарсларни лойиҳалаштиришда ўқитувчи ўқувчилар орасида мулоқотни амалга 
оширишга алоҳида эътибор қаратади. Аниқроқ айтадиган бўлсак, ўқитувчи томонидан 5 босқичга эга бўлган 
диалог вазиятлари қуйидаги тарзда лойиҳалаштирилиши мақсадга мувофиқ.
1. 
Модулнинг диалог қисми таркибига кирадиган ўқув материалларини бошланғич синф ўқувчилари 
имкониятлари даражасидан келиб чиққан ҳолда қисмларга ажратиш. 
2. 
Бошланғич синф ўқувчиларига ўқув материалларини яхлит, ихчам шаклда тақдим этиш. 
3. 
Мавзу доирасида ўргатувчи топшириқларни бошланғич таълим давлат таълим стандартлари 
талаблари асосида тайёрлаш. 
4.
Бошланғич синф ўқувчиларининг ўқув предмети ва креатив фаолиятга нисбатан қизиқишларини 
шакллантириш мақсадида ижодий характердаги ўқув топшириқларини тайёрлаш. 
5. 
Диалогик қисм доирасида ташкил этиладиган барча дарсларда бошланғич синф ўқувчиларининг 
мулоқотга киришишларини таъминлаш кабилар.
Ўқув модулининг диалогга асосланган қисми ўзининг муайян қурилиш принципларига эга. Дастлабки 
уч босқич ўқувчилардан ўқув модулининг диалог қисмига кирадиган ўқув материалларини ажратиш ва 
тақсимлаш ҳаракатларини амалга оширишни талаб қилади.
Ўқув модули диалог қисмини лойиҳалаштиришда қуйидаги принципларга таяниш лозим: 
- 
Ўқув материалларига яхлит ёндашув принципи; 
-
Ўқув материалларини мунтазам ривожланишда ўрганиш принципи, бунда улар дастлаб сиқиқ, аста-
секин фаоллашган шаклда кўлами кенгайган иккинчи даражали қисмлар ва далиллар билан бойитилган ҳолда 
ўқувчиларга тақдим этилади. Бу ўқувчи томонидан ўқув материали устида ишлаш ҳисобланиб, уни қисмларга 
бўлиб эмас, балки яхлит ўзлаштириш имконини беради;
- 
Диалогик қисм доирасидаги ҳар бир дарсда ўқув модули мавзусига қайтиш принципи, бунда амалий 
жиҳатдан кенгайиб борувчи мавзуга қайтиш, ўқув материали кўлами каби топшириқларнинг мураккаблик 
даражасига эътибор қаратиш, билимларни мустаҳкам эгаллаш учун ҳисобланади. Тадқиқотлар шуни 
кўрсатмоқдаки, узоқ муддатли хотира ахборотларни сақлаш билан бир қаторда унга кўп марта мурожаат қилиш 
натижасида мазкур ахборотларни билимларга айлантиради. Бунда асосий ўринни ўқув материалларини 
такрорлаш эмас, балки мавзуга қайтиш, ундан восита сифатида фойдаланиш, ўқувчилар олдига қўйилган 
мақсадларга эришиш усуллари сифатида намоён бўлишини таъминлашдан иборат.
Шунинг учун ҳам модулнинг мазкур қисми доирасидаги ўқув материалларини ўзлаштириш зарур 
восита ҳисобланади. Бундай воситасиз ўқув жараёни олдига қўйилган мақсадга эришиш имконсиздир. Бу 
бошланғич синф ўқувчиларининг мантиқий фикрлаши, интеллекти ва креативлигини ривожлантириш, турли 
ҳодисалар ва далиллар орасидаги алоқадорликни кўра олиш кўникмаларини шакллантириш, тушунчаларни 
шакллантириш ва илмий жиҳатдан асослашга ўрганиш кабиларда намоён бўлади.
Ўқув модулида ўқувчилар билиш фаолияти натижаларининг мақсади улар билим, кўникма ва 
малакаларининг давлат таълим стандарти талабларига мувофиқ келишини таъминлашдан иборат.
Бу жараёнда ўқитувчининг муҳим вазифаларидан бири ҳар қандай фаолиятни эмас, балки ўқувчида 
ижобий ҳис-туйғуларни уйғотадиган фаолиятни ривожлантиришдан иборат. Ўқитувчи шунга эътибор қаратиши 
керакки, ҳар бир дарсда кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқув-билув фаолияти завқ-шавқ уйғотиб, улар 
ақлий фаолиятдан қониқиш ҳосил қилишлари лозим. Бундай ёндашув ўқитувчи фаолиятидаги муаммоли 
вазифалардан бири ҳисобланади.
Ўқитувчи шундай йўл тутиши керакки, ҳар бир ўқувчи ўқув фаолиятига ижобий жараён сифатида 
қарай олиши, уларда билиш жараёни барқарор, ижобий муносабат уйғотиши ва ёқимли ҳис-туйғуларни ҳосил 
қилиши лозим.
Ушбу муаммо бир қатор психологик омилларга эга. Мазкур муаммони ечиш соҳасида кенг кўламли 
изланишларни амалга ошириш талаб қилинмоқда. Изланишлар давомида қуйидагиларга эътибор қаратилиши 
керак: 
270 

---

- 
Ўқув жараёнига ўқувчиларни жалб этиш учун улар олдига қўйилган топшириқлар нафақат тушунарли 
бўлиши, балки ҳаётий аҳамият касб этиши, ҳар томонлама идрок қилиниши, англаниши лозим; 
- 
Диалог характеридаги мулоқот асосида бошланғич синф ўқувчиларининг билиш жараёнларини 
ташкил этиш муайян тарзда уларнинг интилишлари. Режалари, фикрлари, ҳолатлари, ҳис-туйғуларига кучли 
таъсир кўрсатади; 
- 
Ўқитувчи билан ўқувчиларнинг ҳамкорликдаги фаолияти: 
а) бир гуруҳ ўқувчиларнинг қўйилган вазифани ечишда қийинчиликларга дуч келишларини бартараф 
қилади; 
б) ҳимоя механизмларининг ижодий жараёнларга таъсирини пасайтиради; 
- 
етарлича демократик муҳитни яратиш имкониятларини кенгайтиради; 
- 
бир ўқувчи учун ўз фаолияти натижаларига эришиш муҳим бўлса, бошқа бир ўқувчи учун фикрий 
ривожланиш алоҳида аҳамиятга эга.
Ўқувчининг ўзи учун мураккаблик касб этган ўқув материаллари устида ишлаш самарали ва 
ривожлантирувчи характерга эга. Шунинг учун ҳам модулли ўқитиш технологияларнинг диалогик босқичида 
ўқитувчи ўқувчилар учун уч босқичли топшириқларни ишлаб чиқиши муҳим аҳамиятга эга. Биринчи даражали 
топшириқлар ўқувчиларнинг ижодий ривожланишларини таъминлашга мўлжалланади. Иккинчи ҳамда учинчи 
даражали топшириқлар эса ўқувчиларнинг дастур доирасидаги материалларни давлат таълим стандарти 
талаблари асосида ўзлаштиришларини назарда тутади.
Ўқитувчи томонидан ҳар бир ўқувчи учун мўлжалланиб ишлаб чиқилган топшириқлар улардан бирини 
таълим олувчининг ўзи танлашига мўлжалланади. Диалог характеридаги дарсларни ташкил этиш билан боғлиқ 
ҳолда топшириқлар ўқитувчининг уни бажариш усуллари ёрдамида тақдим этишига боғлиқ бўлиб, бунда 
педагог натижаларни баҳолаш тартибини ҳам белгилаб беради.