Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

 
TA’LIM QOIDALARIDAN SAMARALI FOYDALANIB,
DARS SIFATINI OSHIRISH XUSUSIDA 
 
RABBIMOV M. JDPI., RABBIMOVA D. UZJTU.I 
Ta’lim jarayoni pedagogika fanining o’ta murakkab va ahamiyatli muommosi hisoblanadi. Uni ilmiy asoslash, 
davr talabiga moslash- tirish tajribada sinalgan , samarali natijalar bergan tomonlarini saqlagan holda yangi qirralarini 
ochish mutaxassislar oldida turgan dolzarb vazifadir.
Ta’lim qoidalari talim muassasalari oldida turgan ulkan vazifalar asosida belgilanadi. Ular o’zaro bir-biri bilan 
mustaxkam bog’liq xolda bir tizmni tashkil etadi, xar bir darsga didaktik qoidalarning bir nechtasi ishtirok etishi 
mumkin. Ular ta’lim oldida turgan asosiy maqsadlarini hal etishga o’z hissasini qo’shadi. Ta’lim tizimi islox 
qilinayotgan hozirgi jarayonda o’quvchilarga mustaxkam bilm berish, ularni erkin, mustaqil fikrlay oladigan insonlar 
qilib tarbiyalashda, ta’lim qoidalarining mohiyatini chuqur anglash va o’quv jarayoniga tatbiq etish muhim 
muommolardan biridir. 
Ushbu ma’ruzada ta’lim qoidalaridan samarali foydalanib, dars sifatini oshirish maqsad qilib qo’yildi.
Ta’lim qoidalari deb, umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan o’qish va 
o’qitish jarayonlarining yo’nalishi,o’quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o’zlashtirilishi,bilim, ko’nikma va 
malakalar xosil qilishining asosiy qonun va qoidalarining yig’indisiga aytiladi. So’ngi yillarda olimlar tomonidan 
yaratilgan pedagogik adabiyotlarda didaktik qoidalar turlicha guruhlashtirilmoqda. Shularga asoslangan xolda quyidagi 
ta’lim qoidalarini ko’rsatib o’tish mumkin. 
Ta’limning ilmiy bo’lish qoidasi; ta’limning tizimli va izchil bo’lishi qoidasi; ta’limda nazariyasining amoliyot 
bilan bog’liq bo’lishi qoidasi; ta’limda onglilik, faollik va mustaqillik qoidasi; ta’limda kursatmalilik qoidasi; ta’lim 
jarayonida har qaysi o’quvshiga xos xususiyatlarni hisobga olish qoidasi; ta’limda bilim, ko’nikma va malakalarni 
puxta, mustahkam o’zlashtirish qoidasi; ta’limning o’quvchiga mos bo’lishi qoidasi; ta’lim va tarbiyaning birligi 
qoidasi. 
Ta’limning ilmiylik qoidasi o’quvchining o’quv materialidagi qonuni-yatlarni aks ettirishi, tushunishi va 
o’zlashtirishi uchun to’g’ri sharoit yaratish maqsadida zarurdir. 
Ta’limda izchillikka rioya qilib o’qitish lozim, toki bugun o’rganilgan bilimlar kecha o’rganilganlarni 
mustahkamlasin, ertaga o’rganiladiganlaga zamin hozirlasin. 
Ta’lim tarbiyaning birligi ta’lim jarayonini to’g’ri tashkil etish va o’qitishning xilma- xil usul va uslublaridan 
foydalana olishga ko’p jihatdan bog’liqdir. 
Ta’lim jarayonida nazariya bilan amaliyotning birligi qoidasining izchillik bilan amalga oshirilishi 
oqibatidagina o’quvchilar o’quv marerialining tub mohiyatini, tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarini ilmiy asosda 
atroflicha to’g’ri, chuqur tushunib oladilar va kelajak amaliy faoliyatlari uchun zarur bo’lgan mahorat ko’nikma va 
malakalar hosil qiladilar. 
O’qitish jarayonida onglilik va faollik qoidasi o’quvchilarda tafakkur va nutqni rivojlantirishni nazarda tutadi. 
Onglilik va faollik qoidasi o’quvchilarni mehnat va o’qishda ijodiy faoliyat usullariga o’gatishni talab etadi. 
Ko’rsatmalilik qoidasi ta’limning yetakchi qonun qoidalarini va talablarini amalga oshirishda vositachilik 
qiladi. 
O’qitish jarayonini ko’rgazmali tashkil etish zarur.Ham eshitish , ham ko’rsatish orqali o’quv materiallarini 
idrok qilish, ularni ongli va puxta o’zlashtirish, bilimlarni turmushdagi zaruriyatini anglab hal etishlariga asos soladi, 
diqqatini barqarorlashtiradi.Shuning uchun ko’rgazmali materiallar o’rganilayotgan mavzuning mazmuniga mos 
kelishi,o’quvchining yoshi va bilim darajasiga muvofiqlashgan bo’lishi hamda ulardan foydalanishning samarali 
vositalarini qo’llash va ishlab chiqish lozim. Ko’rgazmali materiallar o’quv predmetlarining xarakteri va mazmuniga 
qarab turli-tuman bo’lishi mumkin. 
Jumladan: 
a)buyum va narsalarni asli tabiiy holda ko’rsatish (o’simliklar, hayvonlar, gerbariy va kolleksiyalar, ekskursiya 
chog’ida ko’rsatiladigan buyum ,narsalar). 
b) tasviriy ko’rsatmali materiallarni namoyish qilish (rasmlar, foto-suratlar,diafilmlar, kinofilmlarva 
boshqalar). 
v) narsa va buyumlarni shartli belgilar orqali ko’rsatish ( o’quv xaritalari, sxema, jadval, va maketlar). 
g) ovozli ko’rgazmali materiallar ( gramplastinka, magnitofondagi yozuvlar,ovozli kinofilmlar). 
247 

---

Ta’limning o’quvchilarga mos bo’lishi qoidasi deganda o’quv materiallarining mazmuni, uning hajmi, 
xarakteri,u yoki bu sinf o’quvchilarining jismoniy rivoji, umumiy tayorgarligi saviyasi va imkoniyatlariga loyiq bo’lishi 
tushuniladi. 
Ta’limda bilim , ko’nikma va malakalarni puxta va mustahkam o’zlashtirish qodasi avvalo hamma o’qitish 
qoidalari tushunarlilik, tizimlilik va izchillik , nazariya va amaliyotning bog’liqligi ko’rsatmalilik, o’quvchilarning 
ongliligi va faoligi qoidalarini amalga oshirish bilan erishiladi. Puxta o’zlashtirishning muvaffaqiyati ko’p jihatdan 
takrorlash va mashq qildirishga ham bog’liqdir. 
Takrorlashning ahamiyati shundaki takrorlash jarayonida faqat oldindan
o’zlashtirilgan o’quv materiallarigina esga tushirilmay, balki shu o’quv materiallariga bog’liq bo’lgan yangi-
yangi ma’lumotlar ham beriladi, o’zlashtirilgan bilimlarning noaniq, tuman bo’lib qolgan tomonlari oydinlashtiriladi va 
to’ldiriladi. 
Ta’limda o’quvchiga xos xususiyatlarni hisobga olish qoidasi darsda 
har bir o’quvchining o’ziga xos xususiyatlarini to’la hisobga olish juda qiyin va har doim ham buni iloji 
bo’lavermaydi.Pedagog o’quvchilarni darsdagi va amaliy mashg’ulotlar jarayonidagi ishini, uy vazifalarini bajarishni 
kuzatadi, ularni bilimi, yozma ishlari, yasagan ko’rgazma materiallarini tekshiradi. 
Xulosa qilib aytganimizda o’qituvchining o’qitish qoidalarini batafsil bilishi o’qitishning zarur usullaridan 
yanada samaraliroq foydalanishga imkon beradi.