Agar fanga oid terminlar noaniq bo‘lsa, fanning o‘zi noaniqdir

Bog‘	Bog‘ uzunligi (x10^-10) m	Bog‘	Bog‘ uzunligi (x10^-10) m	Bog‘
Bog‘ uzunligi (x10^-10) m
H – H	0,74	I – I	2,67	C – S	1,82
S – S	1,54	H – S	1,33	N – H	1,01
S = S	1,33	H – O	0,96	H – F	0,92
S  S	1,20	C – H	1,09	H – Cl	1,27
N  N	1,09	C – F	1,40	H – Br	1,41
O – O	1,21	C – Cl	1,77	H – I	1,61
F – F	1,42	C – Br	1,91	N – O	1,37
S – S	1,92	C – I	2,12	N = O	1,22
Cl – Cl	1,99	C – O	1,43	S – O	1,43
Br – Br	2,28	C = O	1,21

Bog‘ energiyasi – kimyoviy bog‘ni uzish uchun sarflanadigan energiya bog‘ energiyasi deyiladi. Bog‘ energiyasi kJ/mol yoki kkal/molda o‘lchanadi. Bog‘ energiyasi bog‘ uzunligiga, tabiatiga va bog‘lanish turiga bog‘liq. Masalan: Vodorod atomi oltinchi gruppa bosh guruhcha elementlari bilan hosil qilgan birikmalarida yuqoridan pastga tushgan sari bog‘ uzunligi ortib, bog‘ energiyasi kamayib boradi: N – O = 460,5 kJ/mol, N – S = 229,4 kJ/mol, N – Se = 174,8 kJ/mol, N – Te = 140,5 kJ/mol.

Ayrim moddalarning bog‘ energiyalari T = 298 K

Bog‘	Bog‘ energiyasi (kJ/mol)	Bog‘	Bog‘ energiyasi (kJ/mol)	Bog‘	Bog‘ energiyasi (kJ/mol)
	– 347,3	C = C	– 587,8		– 345,2
	– 376,1	O – H	– 463,0		– 294,6
	– 411,3	N – N	– 175,7		– 415,9
	– 407,9	N – H	– 385,0		– 443,1
	– 404,2	C  C	– 823,1	C = O (aldegid)	– 705,8
	– 410,0	C  N	– 816,7	C = O (dioksid)	– 799,1
	– 423,4	C6H5 –	– 5089,0		– 358,6
	– 420,5	C6H4 =	– 4663,1		– 477,4
	– 389,5		– 383,7		– 446,4
	– 433,5		– 392,9		– 458,8
	– 454,4		– 301,7		– 297,1

H*_bir – birlamchi vodorod atomi; H*_ikkii – ikkilamchi vodorod atomi; H*_uch – uchlamchi vodorod atomi.
Bog‘ tartibi – o‘zaro bog‘ hosil qilgan atomlar orasidagi bog‘lanishlar soni bog‘ tartibi deyiladi. Birlamchi, ikkilamchi (qo‘sh bog‘), uchlamchi (uchbog‘), ba’zan to‘rtlamchi bog‘lanishlar bo‘ladi. Atomlar orasida bog‘ qancha ko‘p bo‘lsa, bog‘ uzunligi qisqarib, bog‘ energiyasi ortadi, ya’ni bog‘ barqarorligi ortadi.

Bog‘ to‘yinuvchanligi – atomlarning aniq sondagi kovalent bog‘lanishlar hosil qilishi. Masalan Oltingugurt ko‘pi bilan oltita kovalent bog‘ hosil qiladi. SF₆, SO₃, SCl₆, SO₂Cl₂ va h.k.

Bog‘ yo‘naluvchanligi – kovalent bog‘lanish fazoda dekart koordinatalar sistemasi o‘qlari yo‘nalishida hosil bo‘ladi. x u z – o‘qlari bo‘yicha kovalent bog‘lar hosil bo‘ladi.

Valent burchak – molekuladagi kimyoviy bog‘lar orasidagi burchak valent burchak deyiladi. Masalan: suv molekulasida valent burchak 104,5⁰, ammiak molekulasida valent burchak 107,5⁰, metan molekulasida valent burchak 109,5⁰ va h.k.

ATOM ORBITALLARNING GIBRIDLANISHI

Atomlardagi elektron pog‘onalarning oxirgisi (tashqi qavat) elektronlari orbitalari o‘zaro qo‘shilib, har xil ko‘rinishdagi yangicha elektron orbital hosil qiladi. Ko‘rinishi va energiyasi har xil bo‘lgan s p d f atom orbitallari o‘zaro qo‘shilib sp, sp², sp³, sp³d, sp³d², sp³d³ kabi gibrid orbitallarni hosil qilishi mumkin.

Ko‘rinishi va energiyasi har xil bo‘lgan atom orbitallarning o‘zaro qo‘shilib, ko‘rinishi va energiyasi bir xil bo‘lgan yangi elektron orbitallarning hosil bo‘lishi atom orbitallarning gibridlanishi deyiladi.
AB_n molekulalar fozoviy tuzilishi va A markaziy atom valent σ – elektron juftlar holati

A atom valent σ – elektron juftlar soni			Molekula turi		Molekulaning fazoviy tuzilishi			A atom orbitallarining gibridlanish turi		Misol
Um-y	Bog‘l-chi	Bog‘-ma
2	2	0		AB2		CHiziqli	B – A – B	sp		BeCl2, HgCl2
3	3 2	0 1		AB3 AB2E		Uchburchak Burchakli	B │ A B B ¨ A B B	sp^2		BCl3, COCl2 SO3, SnCl2, NOCl, SO2
4 4	4 3 2	0 1 2		AB4 AB3E AB2E2		Tetraedrik Trigonal-piramidal Burchakli	B │ A B B B  │ A B B B  │ A B ^: B	sp^3		CH4, SiH4 BeF4^2- BH4^- SO4^2- PF3 H3O^+ SO3^2- H2O F2O H2O2 SCl2
5	5	0		AB5		Trigonal-bipiramidal	B B │ A ––– B B │ B	sp^3d		PCl5
	4 3 2	1 2 3		AB4E AB2E2 AB2E3		Burilgan tetraedrik T – simon CHiziqli	B : │ A ––– B B │ B B : │ A ––– B : │ B B : │ A –––: : │ B			SF4 BrCl3 XeF2
6	6	0		AB6		Oktaedrik	B B │ B A B │ B B	sp^3d^2		SF6
	5	1		AB5E		Kvadrat-piramidal	B B │ B A B │ B ¨	sp^3d^2		IF5
	4	2		AB4E2		Kvadrat	¨ B │ B A B │ B ¨	sp^3d^2		ICl4^-

II) Ion bog‘lanish – qarama-qarshi zaryadlangan ionlarning elektrostatik tortishi kuchlari natijasida hosil bo‘lgan bog‘lanishga ion bog‘lanish deyiladi. Ion bog‘lanish asosan tipik metallar bilan tipik metalmaslar orasida hosil bo‘ladi. Tipik metallar – birinchi va ikkinchi bosh gruppacha metallari (Li, Na, K, Rb, Cs, Fr, Be, Mg, Ca, Sr, Ba, Ra), tipik metalmaslar – oltinchi va ettinchi bosh gruppacha metalmaslari (F, Cl, Br, I, O, S, Se, Te). Deyyarli barcha tuzlar ion bog‘lanish natijasida hosil bo‘lgan. Tipik metallarning gidridlari, oksidlari va gidroksidlari ham ion bog‘lar yordamida hosil bo‘lgan. Ion bog‘lanish yo‘naluvchanlik va to‘yinuvchanlikka ega emas. Ionlar shar simon tuzilishga ega bo‘lib, ularda zaryad bir xil tarqaladi, shuning uchun ikkita ion o‘zaro tortilishi uchun fazoda aniq bir yo‘nalishda bo‘lishi shart emas va shuning uchun bog‘lanish yo‘nalishga ega bo‘lmaydi. SHarsimon ko‘rinishdagi ionlar cheklanmagan sondagi qarama-qarshi zaryadli ion bilan tortilishi mumkin, bu to‘yinuvchanlik xossasi yo‘qligidan dalolat beradi.
III) Metal bog‘lanish – metall ionlari va umumiy elektron buluti hisobidan hosil bo‘ladi. Asosan metallar va qotishmalarda metall bog‘lanish kuzatiladi. Metallarning barcha xossalari metall bog‘lanish va metallning atom tuzilishiga bog‘liq.
Kimyoviy bog‘lanishning o‘ziga xos turi vodorod bog‘lanish.
Elektromanfiyligi katta bo‘lgan atomlarning (F, O, N, Cl, Br, S, I) vodorod bilan birikmasida vodorod qisman musbatlashadi va qo‘shni manfiy atom bilan o‘zaro bog‘ hosil qiladi, bu vodorod bog‘lanish deyiladi. Vodorod bog‘lanish eng kuchsiz bog‘lanishdir, lekin u Van-der-Vals kuchlaridan barqarorroq.

Vodorod bog‘lanish 1) Molekulalararo – ikkita molekula orasida g‘osil bo‘ladi, 2) Ichki molekulyar – bitta molekuladagi ikkita funksional guruh orasida hosil bo‘ladi.

Kristall panjaralar
Qattiq moddalar ikki xil holatga ega. 1) Amorf holat – qattiq modda maydalanganda dastlabki shaklini yo‘qotadi va bo‘laklar qirralari qavariq yoki botiq (o‘tkir) bo‘ladi shu bilan zarrachalar betartib bo‘lib, aniq fazoviy shaklga ega emas. Masalan: kraxmal, shisha, sintetik polimerlar, tuproq va h.k. 2) Kristall holat – qattiq modda maydalanganda dastlabki shaklini saqlab qoladi va qirralari tekis bo‘ladi shu bilan birga zarrachalar tartibli bo‘lib, fazoda aniq bir panjaraga ega bo‘ladi, bu esa kristall panjara deyiladi va moddaga aniq shakl beradi. Masalan: tuzlar, oksidlar, binar moddalar, past massali organik moddalar va h.k.

Kristall moddalar fazoda kristall panjara hosil qiladi. Kristall panjaralar tugunlardagi zarrachalarning turi va tabiatiga qarab 4 xil bo‘ladi.

1) Molekulyar kristall panjara – kristall panjara tugunlarida molekulalar yotadi. Masalan: Muz, quruq muz (SO₂), vodorod, kislorod, ammiak, xlor, brom, yod, ko‘pchilik gaz moddalar, deyyarli barcha organik moddalar va h.k. Bunday moddalar past haroratda suyuqlanadi, issiqlik va elektr tokini o‘tkazmaydi, yumshoq bo‘ladi, suvda yomon eriydi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi.

2) Atom kristall panjara – kristall panjara tugunlarida atomlar yotadi. Masalan: bor, uglerod, kremniy, fosfor, oltingugurt, selen, tellur, mishyak, germaniy, kremniy (IV) oksidi, titan oksidlari va inert gazlar va h.k. Bunday moddalar juda qattiq, qiyin suyuqlanuvchan bo‘ladi, yuqori haroratda suyuqlanadi, issiqlikni va elektr tokini deyyarli o‘tkazmaydi, suvda va organik erituvchilarda erimaydi.

3) Ion kristall panjara – kristall panjara tugunlarida ionlar yotadi. Masalan: tuzlar, tipik metallarning gidridlari, oksidlari, gidroksidlari va h.k. Bunday moddalar qattiq, qiyin suyuqlanuvchan bo‘ladi, yuqori haroratda suyuqlanadi, issiqlikni va elektr tokini qattiq holatda o‘tkazmaydi, suyuq holatda esa o‘tkazadi, suvda yaxshi eriydi, organik erituvchilarda yomon eriydi.

4) Metall kristall panjara – kristall panjara tugunlarida metall kationlari yotadi. Masalan: barcha metallar, ularning qotishmalari va h.k. Bunday moddalar o‘ta qattiq, qiyin suyuqlanuvchan bo‘ladi, juda yuqori haroratda suyuqlanadi, issiqlikni va elektr tokini o‘tkazadi, suvda va boshqa erituvchilarda erimaydi.

Molekulyar va nomolekulyar tuzilishli moddalar

Moddalar hosil bo‘lgan zarrachalari turiga qarab molekulyar va nomolekulyar tuzilishli moddalarga ajraladi.

Molekulyar tuzilishli moddalar – molekulalardan hosil bo‘lgan moddalar (molekulyar kristall panjarali moddalar). Masalan: Suv, quruq muz (SO₂), vodorod, kislorod, ammiak, xlor, brom, yod, ko‘pchilik gaz moddalar, deyyarli barcha organik moddalar va h.k.

Nomolekulyar tuzilishli moddalar – molekulalardan emas boshqa zarralar (atom, ion, metall kationlari)dan hosil bo‘lgan moddalar (atom, ion, metall kristall panjarali moddalar). Masalan: bor, uglerod, kremniy, fosfor, oltingugurt, selen, tellur, mishyak, germaniy, kremniy (IV) oksidi, titan oksidlari va inert gazlar, tuzlar, tipik metallarning gidridlari, oksidlari, gidroksidlari, barcha metallar, ularning qotishmalari va h.k.

9 – Dars