Agar fanga oid terminlar noaniq bo‘lsa, fanning o‘zi noaniqdir

Ayni pog‘onachada turgan elektronlar mumkin qadar ko‘proq orbitallarda juftlashmaslikka intiladi.

Orbitallarda yolg‘iz joylashgan elektronlarning hammasi bir xil spinga ega bo‘ladi.

Klechkovskiyning birinchi qoidasi: Atom orbitallar elektron bilan to‘lishda avval bosh va orbital kvant sonlar yig‘indisi kichik bo‘lgan pog‘onacha elektronlar bilan to‘ladi.

Klechkovskiyning ikkinchi qoidasi: Atom orbitallar elektron bilan to‘lishda bosh va orbital kvant sonlar yig‘indisi teng bo‘lsa, avval bosh kvant soni kichik bo‘lgan pog‘onacha elektronlar bilan to‘ladi.

1s 2s 2p 3s 3p 4s 3d 4p 5s 4d 5p 6s 4f 5d 6p 7s 5f 6d 7p

To‘rtala kvant sonlarining bir-biri bilan bog‘liqligi jadvali

№	Bosh kvant son	Orbital kvant son		Magnit kvant son	Spin kvant son
1	1	s	0	0	– ½ + ½
2	2	s p	0 1	0 – 1 0 + 1	– ½ + ½
3	3	s p d	0 1 2	0 – 1 0 + 1 – 2 – 1 0 + 1 + 2	– ½ + ½
4	4	s p d f	0 1 2 3	0 – 1 0 + 1 – 2 – 1 0 + 1 + 2 – 3 – 2 – 1 0 + 1 + 2 + 3	– ½ + ½
5	5	s p d f	0 1 2 3	0 – 1 0 + 1 – 2 – 1 0 + 1 + 2 – 3 – 2 – 1 0 + 1 + 2 + 3	– ½ + ½
6	6	s p d	0 1 2	0 – 1 0 + 1 – 2 – 1 0 + 1 + 2	– ½ + ½
7	7	s p	0 1	0 – 1 0 + 1	– ½ + ½

Atomlarning davriy xossalari

Atomlarning xossalari davriy va davriy bo‘lmagan xossalarga ajratish mumkin. Agar atomlarning xossalari har bir davrda takrorlansa, bunday xossalar davriy xossalar deyiladi. Atomlarning davriy xossalariga quyidagilarni kiritish mumkin:

1) Atom radiusi – r (er) harfi bilan belgilanadi. YAdrodan oxirgi elektrongacha bo‘lgan masofa atomning radiusi deyiladi. Radiusi eng kichik element vodorod, eng katta element fransiy. Atomning radiusi nm – nanometr yoki Å – angestremlarda o‘lchanadi.

a) Bosh gruppacha elementlarida yadro zaryadi ortishi bilan (yuqoridan pastga), pag‘onalar soni ortishi bilan atomlarning radiusi ortib boradi.

I gruppa	Li (3)	Na (11)	K (19)	Rb (37)	Cs (55)	Fr (87)
r - radiusi	1,52 Å	1,85 Å	2,27 Å	2,47 Å	2,65 Å	2,80 Å

VII gruppa	F (9)	Cl (17)	Br (35)	I (53)	At (85)
r - radiusi	0,71 Å	0,99 Å	1,14 Å	1,33 Å	– Å

b) Davrlarda elementlar yadro zaryadi ortishi bilan (chapdan o‘ngga), elektron qobiqning siqilishi kuzatiladi va atomlarning radiusi kamayib boradi.

III davr	Na	Mg	Al	Si	P	S	Cl
r - radiusi	1,85 Å	1,60 Å	1,43 Å	1,18 Å	1,05 Å	1,02 Å	0,99 Å

v) Bir elementning musbat ionlarida ion zaryadi ortishi bilan radius kamayadi.

	Fe^0	Fe^+2	Fe^+3
r – radiusi	1,24 Å	0,80 Å	0,67 Å

Manfiy ionlarda ion zaryadi ortishi bilan radius ortadi.

	S^+6	S^0	S^-2
r – radiusi	0,34 Å	1,02 Å	1,35 Å

2) Ionlanish energiyasi (ionlanish potensiali) – I (i) harfi bilan belgilanadi. Atomning eng oxirgi elektronini uzib olish uchun sarflangan energiya ionlanish energiyasi deyiladi.

a) Bosh gruppacha elementlarida yadro zaryadi ortishi bilan (yuqoridan pastga), pag‘onalar soni ortishi bilan atomlarning ionlanish energiyasi kamayib boradi.

b) Davrlarda elementlar yadro zaryadi ortishi bilan (chapdan o‘ngga) atomlarning ionlanish energiyasi ortib boradi.

3) Elektronga moyillik enegriyasi – E (e) harfi bilan belgilanadi. Atomning eng oxirgi pog‘onasiga bitta elektron kirganda ajralgan energiya ionlanish energiyasi deyiladi.

a) Bosh gruppacha elementlarida yadro zaryadi ortishi bilan (yuqoridan pastga), pag‘onalar soni ortishi bilan atomlarning elektronga moyillik energiyasi kamayib boradi.

b) Davrlarda elementlar yadro zaryadi ortishi bilan (chapdan o‘ngga) atomlarning elektronga moyillik energiyasi ortib boradi.

4) Elektromanfiylik energiyasi – X (iks) harfi bilan belgilanadi. Atomning ionlanish energiyasi va elektronga moyillik energiyalari yig‘indisi elektromanfiylik deyiladi. Elektromanfiylikning Poling shkalasi bo‘yicha litiy elektromanfiyligiga nisbatan olingan qiymati nisbiy elektromanfiylik deyiladi. Litiyning Poling shkalasi bo‘yicha nisbiy elektromanfiylik qiymati birga teng deb olingan. X_Li = 1; X_F = 4,1; X_O = 3,5; X_N = 3,0; X_H = 2,1; X_P = 2,2; X_Al = 1,5; X_Fe = 1,8 va h.k.

a) Bosh gruppacha elementlarida yadro zaryadi ortishi bilan (yuqoridan pastga), pag‘onalar soni ortishi bilan atomlarning elektromanfiyligi kamayib boradi.

I gruppa	Li	Na	K	Rb	Cs	Fr
X – nisbiy elektromanfiylik	1,0	0,9	0,8	0,8	0,7	0,7

b) Davrlarda elementlar yadro zaryadi ortishi bilan (chapdan o‘ngga) atomlarning elektromanfiyligi ortib boradi.

III davr	Na	Mg	Al	Si	P	S	Cl
X – nisbiy elektromanfiylik	0,9	1,2	1,5	1,8	2,2	2,5	3,0

5) Atomlarning birikmalaridagi eng yuqori valentlik namoyon qilish xossasi va eng yuqori oksidlanish darajasi davrlarda elementlar yadro zaryadi ortishi bilan (chapdan o‘ngga) ortib boradi. Bosh gruppacha elementlarida yadro zaryadi ortishi bilan (yuqoridan pastga), pag‘onalar soni ortishi bilan atomlarning birikmalaridagi eng yuqori valentlik namoyon qilish xossasi va eng yuqori oksidlanish darajasi o‘zgarmaydi.

III davr	Na	Mg	Al	Si	P	S	Cl
Eng yuqori valentligi	I	II	III	IV	V	VI	VII
Eng yuqori oksidlanish darajasi	+1	+2	+3	+4	+5	+6	+7

I gruppa	Li	Na	K	Rb	Cs	Fr
Eng yuqori valentligi	I	I	I	I	I	I
Eng yuqori oks- darajasi	+1	+1	+1	+1	+1	+1

6) Metall xossasi elementlarning davriy xossalaridan biri hisoblanadi.

a) Bosh gruppacha elementlarida yadro zaryadi ortishi bilan (yuqoridan pastga), pag‘onalar soni ortishi bilan atomlarning metall xossasi ortib boradi.

b) Davrlarda elementlar yadro zaryadi ortishi bilan (chapdan o‘ngga) atomlarning metall xossasi kamayib boradi.

7) Metallmas xossasi elementlarning davriy xossalaridan biri hisoblanadi.

a) Bosh gruppacha elementlarida yadro zaryadi ortishi bilan (yuqoridan pastga), pag‘onalar soni ortishi bilan atomlarning metallmas xossasi kamayib boradi.

b) Davrlarda elementlar yadro zaryadi ortishi bilan (chapdan o‘ngga) atomlarning metallmas xossasi ortib boradi.
KIMYOVIY BOG‘LANISH
Kimyoviy moddalar atomlar va ularning birikishidan hosil bo‘lgan kristallar, molekulalar, ionlardan tashkil topgan materiyadir. Bunda atomlar bir-biri bilan ma’lum turdagi bog‘lanishlar (kuchlar) vositasida birikadi. Bu bog‘lanishlar yuzaga kelish mexanizmi, tabiati va ularda ishtirok etuvchi zarrachalarning turlariga ko‘ra bir necha xil bo‘ladi. Kimyoviy bog‘lanish hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi asosiy vosita elektronlar va elektron bulutlardir. Elektron bulut – elektronning yadro atrofidagi aylanish troektoriyasi. Umuman, har qanday kimyoviy bog‘lanish o‘zaro birikuvchi atomlar tashqi va tashqaridan oldingi elektron qavatdagi bir yoki bir necha elektron bulutlarining yadrolar o‘rtasida qayta taqsimlanishi (o‘zaro qoplanishi)dir. Natijada hosil bo‘luvchi ko‘p yadroli va ko‘p elektronli sistema molekula yoki kristall bo‘ladi. Kimyoviy bog‘lanish hosil bo‘lish tabiatiga qarab asosiy 3 ta turga bo‘linadi.

I) Kovalent bog‘lanish – elektron bulutlarining o‘zaro qoplanishi natijasida hosil bo‘lgan bog‘lanish. Kovalent bog‘lanish ikki xil mexanizm asosida hosil bo‘ladi. a) Almashinish mexanizmi: bog‘ hosil bo‘lishida qatnashayotgan atomlarning hammasi toq elektronlar bilan qatnashadi. Almashinish mexanizmi bo‘yicha kovalent bog‘lanish ikki xil bo‘ladi. 1) Qtubsiz kovalent bog‘lanish – elektromanfiyligi bir xil bo‘lgan atomlar o‘zaro toq elektronlari bilan qoplanishidan hosil bo‘lgan bog‘lanish. Masalan: H₂, O₂, N₂, NCl₃, CS₂, Cl₂, Br₂, O₃, P₄, I₂ va h.k.

N · + · N = N : N (H₂)
2) Qtubli kovalent bog‘lanish – elektromanfiyligi har xil bo‘lgan atomlar o‘zaro toq elektronlari bilan qoplanishidan hosil bo‘lgan bog‘lanish. Masalan: HCl, H₂O, NH₃, CO₂, P₂O₅ va h.k.

b) Donor-akseptorli mexanizmi: bog‘ hosil bo‘lishida atomlarning biri bo‘linmagan (taqsimlanmagan) juft elektroni bilan (donor) ikkinchisi bo‘sh orbitali bilan (akseptor) qatnashsa, donor-akseptor bog‘lanish deyiladi. Azot – N, kislorod – O, ftor – F donor sifatida, vodorod – H, uglerod – C, bor – B, alyuminiy – Al va ko‘pchilik d metallar akseptor sifatida bog‘ hosil qiladi. Donor-akseptor bog‘lanish SO – is gazi (bitta), NH₄⁺ – ammoniy ioni (bitta), H₃O⁺ – gidroksoniy ioni (bitta) va barcha kompleks birikmalarda hosil bo‘ladi.

Kovalent bog‘lanish xossalari

Kovalent bog‘lanish asosiy tavsifnomalari (xossalari) qatoriga bog‘ uzunligi, bog‘ energiyasi, bog‘ tartibi, bog‘ to‘yinuvchanligi, bog‘ yo‘naluvchanligi va bog‘lar orasidagi burchak (valent burchak) kabilarni kiritish mumkin.

Bog‘ uzunligi – bog‘ hosil qilgan atomlar yadrolari oarsidagi masofa bog‘ uzunligi deyiladi. Bog‘ uzunligi nm – nanometr yoki Å – angistremda o‘lchanadi.

Ayrim moddalarning bog‘ uzunliklari