Agar fanga oid terminlar noaniq bo‘lsa, fanning o‘zi noaniqdir

Eruvchanlik jadvali

Kationlar	Anionlar
	OH^-	F^-	Cl^-	Br^-	I^-	S^2-	NO3^-	CO3^2-	SiO3^2-	SO4^2-	PO4^3-
H^+	R	R	R	R	R	M	R	-	N	R	R
Na^+	R	R	R	R	R	R	R	R	R	R	R
K^+	R	R	R	R	R	R	R	R	R	R	R
NH4^+	R	R	R	R	R	R	R	R	R	R	R
Mg^2+	N	RK	R	R	R	M	R	N	RK	R	RK
Ca^2+	M	NK	R	R	R	M	R	N	RK	M	RK
Sr^2+	M	NK	R	R	R	R	R	N	RK	RK	RK
Ba^2+	R	RK	R	R	R	R	R	N	RK	NK	RK
Sn^2+	N	R	R	R	M	RK	R	N	N	R	N
Pb^2+	N	N	M	M	M	RK	R	N	N	N	N
Al^3+	N	M	R	R	R	G	R	G	NK	R	RK
Cr^3+	N	R	R	R	R	G	R	G	N	R	RK
Mn^2+	N	R	R	R	R	N	R	N	N	R	N
Fe^2+	N	M	R	R	R	N	R	N	N	R	N
Fe^3+	N	R	R	R	-	-	R	G	N	R	RK
Co^2+	N	M	R	R	R	N	R	N	N	R	N
Ni^2+	N	M	R	R	R	RK	R	N	N	R	N
Cu^2+	N	M	R	R	-	N	R	G	N	R	N
Zn^2+	N	M	R	R	R	RK	R	N	N	R	N
Cd^2+	N	R	R	R	R	RK	R	N	N	R	N
Hg^2+	N	R	R	M	NK	NK	R	N	N	R	N
Hg2^2+	N	R	NK	NK	NK	RK	R	N	N	M	N
Ag^+	N	R	NK	NK	NK	NK	R	N	N	M	N

SHartli belgilar:

R	Suvda yaxshi eriydigan modda
M	Kam eriydigan
N	Suvda erimaydi, lekin kislota eritmalarida eriydi
RK	Suvda erimaydi, faqat kuchli kislota eritmalarida eriydi
NK	Suvda ham kislotalar eritmalarida ham erimaydi
G	Suvda to‘liq gidrolizga uchraydi
-	Bunday modda mavjud emas

Jadval bo‘yicha faqat suvda yaxshi eriydigan moddalarni ion holida mavjud deb qabul qilamiz, qolganlarini ion holatida birga bo‘lolmaydi qabul qilamiz.
Suvning dissotsilanishi, ion ko‘paytmasi, vodorod ko‘rsatgich
Suv kuchsiz elektrolit bo‘lgani uchun juda kam miqdorda dissotsilanadi. Elektrolitlar ionlarining konsentratsiyalari 1 litr eritmadagi mollar soni bilan ifodalanadi. Suv ionlarga ajralganda bir xil miqdorda vodorod kationi va gidroksid anionlari hosil qiladi. H₂O = H⁺ + OH^–

Xona haroratida 1 litr suvda faqat 10^-7 mol suv ionlarga ajraladi va bunda 10^-7 mol/l H⁺ ionlari, 10^-7 mol/l OH^– ionlari hosil qiladi. Suvdagi vodorod va gidroksid ionlari konsentratsiyalari ko‘paytmasi suvning ion ko‘paytmasi deyiladi va K_s bilan belgilanadi.

K_s = [H⁺] ^. [OH^-] = 10^{-7 .} 10^-7 = 10^-14
K_s – o‘zgarmas qiymat bo‘lib, suvdagi har qanday eritmada H⁺ va OH^– ionlari mavjud bo‘lishini isbotlaydi. Kislota, asos va tuzlarning har qanday eritmasida H⁺ va OH^– ionlari mavjud bo‘ladi. Toza suvda H⁺ va OH^– ionlari konsentratsiyalari 10^-7 mol/lga teng bo‘ladi, kislotalar eritmalarida H⁺ ionlari konsentratsiyasi 10^-7 mol/ldan katta bo‘ladi, OH^– ionlari konsentratsiyalari 10^-7 mol/ldan kichik bo‘ladi, ishqorlarning eritmalarida esa OH^–ionlari konsentratsiyasi 10^-7 mol/ldan katta bo‘ladi, H⁺ ionlari konsentratsiyalari 10^-7 mol/ldan kichik bo‘ladi. Bundan suvning ion ko‘paytmasi o‘zgarmas son bo‘lgani uchun ionlarning biri ortganda ikkinchisi kamayadi degan xulosa chiqadi.
[H⁺] = K_s/[OH^-] = 10^-14/[OH^-]
Masalan: Natriy gidroksid eritmasida [OH^-] = 10^-2 mol/l bo‘lsa, [H⁺] – toping.
[H⁺] = K_s/[OH^-] = 10^-14/10^-2 = 10^-12.
Manfiy darajali sonlar bilan ishlash noqulay bo‘lgani uchun vodorod ionlar konsentratsiyasini vodorod ko‘rsatgich rN “pe-ash” bilan belgilash qabul qilingan.

Vodorod ionlarining teskari ishora bilan olingan o‘nli logarifmi vodorod ko‘rsatgich rN deyiladi.

Vodorod ko‘rsatgich rN tushunchasini 1909 yilda Daniyalik kimyogar Syorensen fanga kiritgan. r – “potens” so‘zining bosh harfi, potens – daniyacha matematik daraja degan ma’noni beradi, N – vodorod elementining simvoli.

Vodorod ionlari konsentratsiyasi, rN va eritma muxiti orasidagi bog‘liqlik grafigini quyidagicha ifodalash mumkin.

rN = 7 eritma muxiti neytral [H⁺] = 10^-7 mol/l

rN > 7 eritma muxiti ishqoriy [H⁺] < 10^-7 mol/l

rN < 7 eritma muxiti kislotali [H⁺] > 10^-7 mol/l
Eritmalar muxitining indikatorlarga ta’siri

Indikator
Lakmus	Qizil					O‘zgar-maydi		Ko‘k
Metiloranj	Qizil		O‘zgar-maydi	Sariq
Fenolftalein	O‘zgarmaydi							Binafsha
Universal	Qizil	Qovoq rang			Sariq		YAshil		Ko‘k	To‘q – ko‘k

Tuzlar gidrolizi
Moddalarning suv ta’sirida parchalanishiga gidroliz deyiladi. “Gidro” – suv, “lizis” – parchalash degan ma’noni anglatadi. Quyidagi sinf moddalar gidroliz ga uchraydi: Tuzlar, yog‘lar va moylar, murakkab efirlar, di- va polisaxaridlar, nuklein kislotalar, tolalar va YUMB.

Tuz molekulalarining suv ta’sirida boshqa moddalarga aylanish jarayoni tuzlar gidrolizi deyiladi. Tuzlar tarkibiga qarab to‘rt xil bo‘ladi:

1. 
   Kuchli asos (NaOH, KOH, RbOH, CsOH, FrOH, Ca(OH)₂, Sr(OH)₂, Ba(OH)₂, Ra(OH)₂ LiOH) va kuchli kislota (HClO₄, H₂SO₄, H₂S₂O₇, HNO₃, HI, HBr, HCl, HMnO₄, HIO₄ (H₅IO₆), H₂CrO₄, H₂Cr₂O₇, HClO₃, HBrO₃, HIO₃, H₂MnO₄) dan hosil bo‘lgan tuzlar. Masalan: Ca(NO₃)₂, KBr, NaCl, Cs₂SO₄, KMnO₄, BaI₂ va h.k. Bunday tuzlar gidrolizga uchramaydi. Eritma muxiti neytral bo‘ladi, lakmusni rangini o‘zgartirmaydi. Bunday tuzlar suvda eriydi, lekin suv ta’sirida parchalanmaydi.
   
2. 
   Kuchli asos (NaOH, KOH, RbOH, OH, FrOH, Ca(OH)₂, Sr(OH)₂, Ba(OH)₂, Ra(OH)₂ LiOH) va kuchsiz kislota (HF, H₂SiO₃, H₃PO₄, H₂CO₃, H₂SO₃, H₂S, HCN, CH₃COOH, H₂C₂O₄ va h.k.)dan hosil bo‘lgan tuzlar. Masalan: NaF, SrCO₃, Cs₂SO₃, BaS, CH₃COOK va h.k. Bunday tuzlar gidrolizga uchraydi. Gidroliz anion (kislota qoldig‘i) hisobidan boradi. Bunday tuzlarning gidroliz reaksiyasi qaytar jarayon bo‘lib, oxirigacha bormaydi. Muxit ishqoriy bo‘ladi, lakmusni rangini ko‘k rangga bo‘yaydi.
   

BaS + 2H₂O = Ba(OH)₂ + H₂S↑

Ba⁺² + S^–2 + 2H₂O = Ba⁺² + 2OH^– + H₂S↑

S^–2 + 2H₂O = 2OH^– + H₂S↑

3. 
   Kuchsiz asos (Fe(OH)₂, Be(OH)₂, Co(OH)₂, CuOH, Cd(OH)₃, HgOH) va kuchli kislota (HClO₄, H₂SO₄, H₂S₂O₇, HNO₃, HI, HBr, HCl, HMnO₄, HIO₄ (H₅IO₆), H₂CrO₄, H₂Cr₂O₇, HClO₃, HBrO₃, HIO₃, H₂MnO₄) dan hosil bo‘lgan tuzlar. Masalan: Cu(NO₃)₂, ZnBr₂, BeCl₂, FeSO₄, CrI₂ va h.k. Bunday tuzlar gidrolizga uchraydi. Gidroliz kation (metall ioni) hisobidan boradi. Bunday tuzlarning gidroliz reaksiyasi qaytar jarayon bo‘lib, oxirigacha bormaydi. Muxit kislotali bo‘ladi, lakmusni rangini qizil rangga bo‘yaydi.
   

FeSO₄ + 2H₂O = Fe(OH)₂ + H₂SO₄

Fe⁺² + SO₄^2– + 2H₂O = Fe(OH)₂↓ + 2H⁺ + SO₄^2–

Fe⁺² + 2H₂O = Fe(OH)₂↓ + 2H⁺

4. 
   Kuchsiz asos (Fe(OH)₂, Be(OH)₂, Co(OH)₂, CuOH, Cd(OH)₃, HgOH) va kuchsiz kislota (HF, H₂SiO₃, H₃PO₄, H₂CO₃, H₂SO₃, H₂S, HCN, CH₃COOH, H₂C₂O₄ va h.k.)dan hosil bo‘lgan tuzlar. Masalan: FeCO₃, CuSiO₃, CdS, Be(CN)₂ va h.k. Bunday tuzlar gidrolizga uchraydi. Gidroliz ham kation (metall ioni) hisobidan, ham anion (kislota qoldig‘i) hisobidan boradi. Bunday tuzlarning gidroliz reaksiyasi qaytmas jarayon bo‘lib, oxirigacha boradi. Muxit deyarli neytral bo‘ladi, lakmusni rangini o‘zgartirmaydi.
   

CuSiO₃ + 2H₂O = Cu(OH)₂↓ + H₂SiO₃↓

Cu⁺² + SiO₃^2– + 2H₂O = Cu(OH)₂↓ + H₂SiO₃↓

5. 
   Birgalikda gidroliz – ikkinchi va uchinchi tuzlar aralashmasining birgalikdagi gidrolizi. Bunday holatda gidroliz oxirigacha boradi. Muxit neytral bo‘ladi, lakmusni rangini o‘zgartirmaydi.
   

BaS + FeCl₂ + 2H₂O = BaCl₂ + Fe(OH)₂↓ + H₂S↑

Ba⁺² + S^–2 + Fe⁺² + 2Cl^- + 2H₂O = Ba⁺² + 2Cl^- + Fe(OH)₂↓ + H₂S↑

S^–2 + Fe⁺² + 2H₂O = Fe(OH)₂↓ + H₂S↑

8 – Dars