Aflotun qarashlarida erkinlik tushunchasining

Oriental Renaissance: innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 1 
ISSN 2181-1784
 
52 
w
www.oriens.uz
2021
 February 
 
Agar oligarxiya boylikni tugal ne’mat sifatida aniqlasa, unga to‘ymasdan 
intilsa, oxir-oqibat o‘zini barbod qilsa, unda demokratiyada tugal ne’mat va asosiy 
qadriyat – erkinlikdir. 
“...Demokratik davlatda faqat erkinlik qanchalar ajoyiblgi va bu davlatda faqat 
o‘z tabiati bo‘yicha kim erkin bo‘lsa, o‘shagina yashashi darkorligi haqida eshitasan” 
[10, 250]. 
Erkinlik uy hayvonlariga va qullarga, otalar va farzandlar, ustoz va shogirdlar 
munosabatlariga va boshqalarga keng tarqaladi. Va bu haddan ortiq erkinlikdir, inson 
uchun ham, davlat uchun ham tiraniyaga aylanishi mumkin. Mulk egalariga qarshi 
qo‘zg‘olon ko‘taruvchi omma tomonidan qo‘yilgan oxir-oqibat xalqning 
bo‘ysunishiga ko‘nikib, tiranga aylanib boradi. 
“Siyosat”da o‘zga yurtlik hokimyatni uchga ajratadi:

monarxiya (yana tiraniya va saltanat hukumronligiga bo‘lish mumkin); 

kamchilik boshqaruvi – aristokratiya va oligarxiya; 

demokratiya. 
Monarxiya boshqaruvga bog‘liq bo‘lgan holda ham o‘ta og‘ir, ham juda yengil 
bo‘lishi mumkin. Demokratiya esa na og‘ir va na yengil boshqaruvga qodir 
bo‘lolmaydi.
Saltanat san’ati hammani atrofiga o‘raydi – ham erkinlarni, ham tobelarni, 
ulardan to‘g‘ri foydalanib, ularni baxtli qiladi. 
“Siyosat”da ontologik-kosmologik kontekstdagi erkinlik to‘g‘risida eslatma 
mavjud: “Xudo ba’zan Koinot harakatini unga o‘zi aylanishini aytgan holda 
yo‘naltiradi, ba’zan unga erkinlik taqdim etadi – qachonki Koinotning aylanmasi vaqt 
o‘lchamiga munosib ko‘rinishiga yetganda; keyin bu harakat Koinot – bu tafakkurga 
ega tirik mavjudot bo‘lgani uchun o‘z-o‘zidan ortga qaytadi...” [14, 18]. Ammo 
Koinotning bu ko‘rnishidagi erkinlik davrlar insonlarga falokatli tarzda ta’sir etadi; 
g) so‘ngi davr (“Qonunlar”) – Aflotun u tomonidan “Davlat”da belgilangan 
chiziqni davom ettiradi. Individual erkinlik bu yerda undanda muammoli tarzda aks 
etadi. Davlatda boshqaruvchilar va bo‘ysunuvchilarning bo‘lishi shart sanaladi. 
Hokimyat o‘zida turli ko‘rinishlarni mujassamlashtiradi. Bu ham avlodlar ustidan 
ota-onalik hokimyati, ham kichiklar ustidan kattalar hokimyatidir. “Olijanoblar” ham 
“olijanob bo‘lmaganlar”ni boshqarishi kerak. Shuningdek, qullar ham o‘zlarining 
egalariga, nimjonlar kuchlilarga, bilimsizlar bilimdonlarga bo‘ysunishlari zarur. Shu 
bilan birga, boshqa asoslardan tashqari kim boshqarishga loyiqligini qismat aniqlaydi. 

---