Aflotun qarashlarida erkinlik tushunchasining

Oriental Renaissance: innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 1 
ISSN 2181-1784
 
48 
w
www.oriens.uz
2021
 February 
 
Shunday qilib, Aflotun bo‘yicha faylasuf boshqa davlat vakillariga nisbatan 
ko‘p darajada erkindir. Haqiqatga intilish bo‘yicha erkindir hamda bu haqiqatni 
o‘zining ham fuqarolariga yetkazish qobiliyatiga ega. Ammo shu bilan bir qatorda, 
“soqchiga aylanuvchi faylasuf g‘orga qaytib kirishi hamda haqiqat quyoshini hech 
qachon ko‘rmaganlar orasida yashashi kerak” [28, 114]. 
Eslatib o‘tish zarurki, turli davrlar, diniy e’tiqodlar va mamlakatlarga tegishli 
insonlar uchun ulkan qadriyatlardan biri har doim erkinlik bo‘lgan. Hozirgi davr bu 
g‘oyani, ayniqsa, yuqori cho‘qqiga ko‘tardi. Ammmo erkinlik tushunchasini 
mazmunini tushuntirish turli madaniyatlarda bir biriga sezilarli darajada to‘g‘ri 
kelmasligini ko‘rish mumkin. Shundan kelib chiqqan holda, uning bir biriga mos 
ma’nosini aniqlash uchun Aflotun zamirida erkinlik ma’nosini shakllanishini ko‘rish 
foydadan holi emas. Turli sohalarga aflotuncha an’anani ta’siri ko‘rinarli 
masshtablarga yetishdi. Bertran Rassel sotsial davlat (SSSR) unga Aflotun 
utopiyasini yodga solishini aytib o‘tgan [22, 428]. 
Agar asosiy e’lon qilingan zamonaviy g‘arbiy jamiyat tamoyili – individning 
hususiy erkinligi g‘oyasi bo‘lsa, unda Aflotun o‘zining “Davlat”ida birinchi o‘ringa 
adolat g‘oyasini qo‘yadi. Zamonaviy va aflotuncha erkinlik tushunchasini o‘xshash 
va farqli ma’nolarini aniqlashga, uning Aflotun qo‘llagan asosiy aloqalarini, 
shuningdek, mutafakkirning ijodiy davrlari davomida qarashlarining o‘zgarishini 
ochib berishga harakat qilamiz. Erkinlikni keng qamrovli tushunilishi tufayli bu 
masalani yangicha ko‘rish Aflotunda ijtimoiy-siyosiy sohadagi erkinlik va adolat 
dialektikasi sifatida taklif qilinadi. 
Erkinlik tushunchasining talqinini turli yo‘nalishlarda berish joiz. Yaqinda, 
oldingi mafkura qulashidan avval erkinlik tushunchasi asosan, “apofatik”, ya’ni 
jamoaviylikka, 
jamoaviy-administrativ 
tizimga, 
mafkuraviy 
senzuraga 
va 
boshqalarga qarshi bo‘lgan ko‘rinishda talqin etilgan. Yangi falsafiy lug‘atdagi talqin 
bo‘yicha, erkinlik – “bu faoliyat imkoniyatini va tashqi belgilangan maqsad 
bo‘lmagan 
sharoitlarda 
xulqini 
aniqlovchi 
sub’ekt 
qatorining 
madaniyat 
universaliyasi sanaladi...” [6, 608]. 
Vl.Solovev fikri bo‘yicha, tanlov erkinligi – bu mantiqan xususiy borliq bilan 
umumolamiy borliqning, individual mavjudlik bilan universal mavjudlikning chin 
munosabati haqidagi savolga olib borish mumkin bo‘lgan bahsli masala. “...Ruhiy 
ezguliklar tabiatidan majburiy bo‘lishi mumkin emas. Bu ezguliklar insonda ikkita: 
yaxshilik, ya’ni 
bizning irodamizning o‘z-o‘zidan ichki joylashuvi
hamda chinlik 
(yoki huquqiylik), ya’ni 
bizning aqlimiz bilan qanday bo‘lsa shunday qaqiqatning 

---