Aflotun qarashlarida erkinlik tushunchasining

Oriental Renaissance: innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 1 
ISSN 2181-1784
 
49 
w
www.oriens.uz
2021
 February 
 
ichki kelishuvi
. Bu tasniflardan shuni tushunish mumkinki, erkinlik yoki 
nomajburiylik u yohud bu mavjudlikdagi ruhiy yoki ichki ezgulikka kiradi” [20, 455]. 
“Falsafiy lug‘at”da quyidagi ta’rif berilgan: “Erkinlik va zaruriyat – inson 
faoliyati bilan tabiat va jamiyat ob’ektiv qonunlarining o‘zaro munosabatini 
bildiruvchi falsafiy kategoriya sanaladi...” [24, 397]. 
Shunday qilib, antik davrda bir necha chegaralanishlar orqali erkinlik va taqdir 
tushunchalari mos keluvchi ko‘rinishidagi dialektik ikkilik vujudga keladi. Ko‘pincha 
G‘arb sivilizatsiyasininig asosini tashkil qiluvchi g‘oyalar sifatida Aflotunnning emas 
Arastuning g‘oyalarini olib qarashlarini hisobga olish kerak. 
Aflotunning o‘zi erkinlik va tag‘dirga talqin bermagan. Ammo biz ularni 
Aflotun maktablaridan olishimiz mumkin. “Ta’riflar”da o‘qiymiz: “412 d. Erkinlik – 
hayot ustidan hukumronlikdir; har narsada mustaqillik, o‘z holicha yashash 
imkoniyati; mulkdan foydalanishdagi va egalik qilishdagi sahiylik” [13, 615]. “411 b. 
Taqdir – mavhumlikdan mavhumlikkacha bo‘lgan yo‘l hamda qismat qilmishlarining 
o‘zboshimcha sababidir” [13, 617]. 
Aflotunda tushunchadan foydalanish aspektlari jismoniy, tibbiy va boshqa 
sohalarda uchraydi. Buni sababiy-jismoniy olamda aniq qatiy insoniy narsalarni 
qo‘shish deya hisoblash mumkin. 
Arastu 10 ta kategoriyani ajratgan holda ular orasidan “egalik qilish” va 
“iztirob” kabilarni topadi. Chamasi, bu yerda ham olamni antropomorf ko‘rish haqida 
gap ketadi. 
Xaydeggerning mashhur fikrlarining “tayanch nuqtasi”dan olamiz: “Til – 
borliqning uyi” va kategoriyalarni qidirish Arastuda til orqali sodir bo‘ladi. Agarda 
tushunchani mazmunini maksimal tarzda keng aniqlansa, unda uni nimanidir yoki 
kimnidir “o‘z xohishiga” ko‘ra, tashqi kuchlar ishtirokisiz yoki shu kuchlarni yengib 
o‘tishga harakat qilish imkoniyati sifatida sharhlash mumkin. Agar kuzatuvchining 
nuqtai nazari bo‘yicha ancha qadrli prinsip yoki kuchlar harakatlansa, unda vaziyat 
anchayin erkin baholanadi. 
Endi ushbu mavzuni dunyoviy adabiyotlarda yoritishga e’tiborimizni qaratamiz. 
Shuni ta’kidlash kerakki, masalani ilk qo‘yilishidan boshlab, turli darajadagi 
nufuzlilarning baholashlarini qutbiy qarama-qarshiligiga uchrash mumkin. Jumladan, 
Karl Popper o‘zining “Ochiq jamiyat va uning dushmanlari” nomli asarida Aflotunni 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri totalitarizmning mafkurachilaridan biri deya ataydi. Shunga 
o‘xshash bahoni aflotunchilik ta’sir ko‘rsatgan uncha mashhur bo‘lmagan mualliflar 
ham beradilar. 

---