Aflotun qarashlarida erkinlik tushunchasining

Oriental Renaissance: innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 1 
ISSN 2181-1784
 
51 
w
www.oriens.uz
2021
 February 
 
V.S.Solovevning Aflotun qarashlari evolyusiyasi bahosi bo‘yicha fikriga 
qo‘shilish hamda unga qisqacha ta’rif berish mumkin: 
a) ilk Suqrot bosqichi – erkinlik fuqaro ezguligi (qul darajasiga qarama qarshi 
holda) ko‘rinishiga ega bo‘ladi hamda ijtimoiy-huquqiy ahamiyat kasb etadi, 
tushunchaning ushbu aspekti Aflotunning butun bir ijodi davomida o‘zgarmay qoladi. 
Faqat erkin inson o‘zining shiddati ustidan hukumron bo‘lishi mumkin [7, 201]. 
Jumladan, yunonlar davlati ushbu qadriyat orqali boshqa davlatlardan ajralib turadi 
[11, 100]. “Suqrot apologiyasi”da tushunchaning metafizik ma’nosini ajratish 
mumkin. Asosiy ozod bo‘lish – bu qalbni tanadan ozod bo‘lishidir, shu jumladan 
kechroq yozgan ko‘plab dialoglarida ham shunday. Bu yerda G.V.Drach kabi 
izlanuvchi tomonidan e’tiborga olingan orfikchilik-pifogorchilik an’analari tasiri 
ko‘rinib turibdi [1, 118]. Bu erkinlik tushunchasi ayrim variatsiyalar bilan, xuddi shu 
kabi Aflotunning butun bir ijodi davomida o‘zgarmay qoladi. Qadriyat munosabatida 
erkinlik yuqori turadi; 
b) yetuklik davriga o‘tishda – o‘rganilayotgan tushunchaga nisbatan salbiy 
baholar paydo bo‘ladi. Sofistlar bilan bahsda Suqrot erkinlikni barcha narsa 
mumkinligi sifatida tanqid qiladi. Masalan, “Gorgiy”da [9, 29]; 
v) yetuklik davri – “Teetet”da falsafa bilan shug‘ullanayotgan yoshlar 
huquqshunoslardan farqli ravishda o‘zlarida erkinlikni ham tarbiyalaydi [16, 229]. 
Metafizik ma’noda tushuncha “Timey”da o‘z aksini topadi: barpo etuvchi tafakkur 
zaruriyatni qo‘lga oladi. “Davlat”da ideal jamiyatni qanday qurish haqida gap ketadi. 
Hokimyatni jamiyatning nisbatan erkin motivatsiyalashgan vakillari sifatida 
faylasuflar qo‘lga kiritadilar [26, 295]. 
Suqrot ideal davlat poydevorlarini asoslagan holatda tezda erkinlik jamiyatga 
zarurdir, ammo bu shaxsiy erkinlik emas, balki butun bir davlatnikidir degan izoh 
beradi. Davlatning markaziy g‘oyasi – adolatdir. Bu holat D.Lubke ishlarida ko‘p 
uchraydi [27, 31]. Davlat erkinligi sifatida qonunlar nazarda tutilgan. 
Ideal mamlakatlarda hukumdorlar xalqni qullar deb ataydilar. Ideal tuzumdan 
ilk bor chekinish – bu timokratiyadir. U boyishga intiladi hamda hokimyatda boylar 
turadigan oligarxiyaga aylanadi. Ezgulik o‘rniga boylik ulug‘lanadi. Bunday davlatda 
bir vaqtning o‘zida ikki xil davlat paydo bo‘ladi – boy va kambag‘al. 
Ba’zan kambag‘allar boylar ustidan g‘alaba qozonib, hammani fuqaroviy 
huquqlarda tenglashtiradilar. Shunday ko‘rinishda, demokratiya paydo bo‘ladi. 
Demokratik inson – hammasidan oldin erkin inson hamda davlatning o‘zida ham 
butun boshli erkinlik, ochiqlik, va nima istasa shuni qilish imkoniyati tug‘iladi. 

---