Aflotun qarashlarida erkinlik tushunchasining

Oriental Renaissance: innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 1 
ISSN 2181-1784
 
50 
w
www.oriens.uz
2021
 February 
 
Immanuil Kant esa, aksincha, Aflotun respublikasi “...qonunga muvofiq tarzda 
har bir inson erkinligi qolgan boshqalarniki bilan to‘la mos ko‘rinishidagi anchayin 
insoniy erkinlik...” [2, 285]ka asoslangan deb hisoblaydi. Uning fikricha, bu davlat 
tizimini istalgan davlat konstitutsiyasini tuzishda asos qilib olish zarur. 
Bizning nazarimizda qiziq bo‘lgan bir necha fikrlarni keltirib o‘tamiz. Gotfrid 
Vilgelm Leybnis yozadi: “Aflotunda eng ajib narsa... uning ruh o‘z o‘zini harakatga 
keltiruvchi 
substansiyadir... 
materiyaga 
qarama-qarshi 
bo‘lgan 
faollikni 
boshlang‘ichidir degan ta’kidi sanaladi...” [3, 192]. 
Fridrix Nisshe o‘zining “Insoniy, haddan ortiq insoniy” asarida yunon 
faylasuflarini “ruh tiranlari” deb ataydi. Albatta, Aflotunni ham hisobga olgan holda 
uni “ qari odatiy sotsialist” [5, 446] deb ataydi. 
V.S.Solovev Aflotun o‘zining ijodida Suqrotning erkin fikr quyidan pastga, 
inson ustidan total nazoratni oqlovchi “Qonunlar”ga tushib ketgan deb hisoblagan [21, 
624]. 
Lev Shestov yozadi, Aflotun soyalar chindek tuyuladigan g‘ordan chiqib 
ketishni istaydi hamda xudolar o‘zlarining hech qanday chegaralanmagan erkinliklari 
bilan yashaydigan sohasiga erishishni xohlaydi [25, 379]. 
Ushbu mavzuga aloqador zamonaviy qarashlardan, Aflotunda erkinlik tasodif 
sifatida tasavvur qilinadi deganini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. “Fedr”da qalblar 
g‘oyalar saltanatida yashagan holda “qandaydir tasodif” orqali jismga tushib qoladilar. 
Shu tarzda qalb ontologik jihatdan tasodif bilan taminlanadi [23, 65]. 
A.F.Losev “Majusiylarning “Taqdir”i mistik va mifologik jihatlar o‘chirib 
qo‘yilganda sababiyat haqidagi yangi Yevropa ta’limotiga aylanashidir” [4, 114] deb 
hisoblaydi. Uning fikricha, yunonlar tasodifni ajratib ko‘rsatgan joyda uni xuddi 
shunday deb nomlagan, yangi olimlar qandaydir koinot “uyg‘unligi”ni tirkab 
qo‘yamoqdalar. Aflotunning taqdir va erkinlik to‘g‘risidagi fikrlari o‘sha davr 
an’anaviy tasavvurlaridan farq qilmagan. Shunda savol tug‘iladi: Aflotun ta’limoti – 
bu erkinlikmi yoki totalitarizmmi? Javob quyidagi tezisda yotadi: 
Afinalik. Forslar, 
keragidan ortiq monarxiya boshlanqichini sevib qoldilar, afinaliklar esa – erkinlikni; 
shuning uchun ham na ularda va na bularda mo‘’tadillik yo‘q 
[13, 693]. 
Aflotun erkinlik haqida tizimli ta’limot qoldirmagan. Erkinlik tushunchasi 
tarixiy o‘zgarib borardi hamda Aflotunda savollar ta’rifi uning falsafiy qarashlari 
kontekstini hisobga olmagan holatda to‘g‘ri emas. Qalb unda jism zindoniga 
tashlangan, shuning uchun bu yerda, mana shu dunyoda erkinlik yetarlicha 
muammolidir. 

---