Қадимги юнон-рим тарихи

Tit Liviy. Shaharga asos solinishidan Rim tarixi 
Tit  Liviy  er.  avv.  59-yil  –  eramizning  17-yili.  Mashhur  rim  tarixchisi,  Sitseron,  Sallyustiy  va 
Vergiliy kabi o`z davrining taniqli arboblarining  kichik zamondoshi edi. Liviyning mashhur tarixiy  
asari “Shaharga asos solinishidan Rim tarixi” 142 kitobdan iborat edi, undan bizgacha 35 kitob: 
birincfhidan  o`ninchigacha  va  yigirma  birinchidan  qirq  beshinchi  jiltigacha  yetib  kelgan.  Bu 
jildlarda er. avv. 293-yilgacha va er. avv. 219-yildan  er. avv. 167-yilgacha bo`lgan voqealarni aks 
ettirgan. Liviy Rim tarixining shaharga  asos  solinishi afsonasidan boshlab  fuqarolar  urushigacha 
va imperiyani o`rnatilishigacha bo`lgan dsavrini yoritdi. Ushbu tarixiy asar Rim respublikasi tarixi 
bo`yicha eng asosiy tarixiy manbadir. 
 
Lekin  kuch  otasini  irodasidan  va  kattalik  huquqidan  yuqori  bo`ldi: 
Akasini    haydab,    Amuliy    podsholikga    o`tirdi:  akasini    o`g`lini    o`ldirib,  bir    yovuzlikga  
boshqasini  qo`shdi; akasini qizi  Reya  Silviyani  go`yoki  faxr- hurmat ma`nosida uni bestalka
237
 
qilib avlodga umiddan  mahrum qildi. 
Lekin    meni    o`ylashimcha    qudrati    bilan    faqat    xudolarga    yon    beruvchi,    shunday    kuchli  
shahar    va    davlat    o`zini    paydo    bo`lish  taqdirni    irodasiga  majbur  edi.    Qachon  …  vestalka  
egizaklarni    tuqqanda,  u  bu  noma`lum  avlodni  ularni    otasi  Mars    deb  e`lon  qildi  yoki  bunga 
                                                 
234
 
rimliklarning afsonaviy ajdodlari.
 
235
 
Sallyustiy Rim shahri Troyadan kelib chiqqanlarning tub joy aholisi bilan  qo’shilishi 
natijasida asos solingan  degan an’anaga rioya qiladi.
 
236
 
an’anaga ko’ra shahar devorlarini podsho Serviy Tulliy qurgan.
 
237
 
Vesta – uy o’chog’i va olov xudosi. Ma`buda  Vesta  kohinalari    turmushga  
chiqmaslik  ahdini  berar  edilar. Ular Vesta ibodatxonasida abadiy olovni saqlab 
turishga majbur edilar.
 

---

 
 235 
 
 
ishondi,  yoki  xudoni  faxrlisiz  o`z  jinoyatini  aybdori  qilib  qo`ydi.    Lekin    xudolar    ham,    odamlar 
ham  uni  bolalarini  podshoni  shafqatsizligidan  himoya  qilish  kuchiga ega  emas edilar: Kohina  
kishanlarda    turmaga    tashlandi,    bolalarni    daryoga    tashlab  yuborishga    buyruq    berildi.  Lekin  
taqdirning  irodasi  bilan  Tibr  qirg`oqlaridan  chiqdi  va  botqoqlik  hosil  qildi ,  hech  qayerda  
uning  haqiqiy  o`zaniga  yaqinlashib bo`lmas  edi; shu bilan  birga yuborilganlar  bolalar turg`un 
suvda cho`kadilar deb ishondilar.  Shunday qilib ular o`zlarini  podsho amrini  ijro  etgan  hisoblab, 
ular    bolalarni  yaqin  ko`lmakga    tashladilar,  qaysiki    endi    bu    yerda  Ruminal
238
  anjirzori  
mavjud
239
.  O`shanda bu  joylarda keng  bo`shliqlar bo`lgan.  Rivoyatlarga  ko`ra bolalar tashlangan 
suzayotgan  tog`ora,  suv  pasaygandan  so`ng  quruq  joyga  qoladi;  atrofdagi  tog`lardan  kelayotgan  
ona  bo`ri  bolalarni  yig`isiga  boradi;  beozorlik  bilan  ularga  yopishib  ko`krak  suti  bilan  emizadi; 
rivoyatlarga  ko`ra  podshoni  Faustul  deb  atalgan    bosh  cho`poni  uni  bolalarni    yalayotgan  paytda  
topadi. Faustul ularni uyga keltiradi va o`z xotini Lorensiya tarbiyasiga beradi… 
 
Ular  shunday  tug`ildilar  va  shunday  tarbiyalandilar;  qachonki  ular  katta  bo`lganda 
cho`ponni  kulbasida  yoki  podani  yonida  ishsiz  qolmadilar,  ular  ov  qilib  o`rmon  kezib  yurdilar. 
Shunday  mashg`ulotlar  ichida  tan  va  ruhlari  bilan  baquvvat    bo`lib,  ular  faqatgina  yovvoyi 
hayvonlarni  taqib  qilmadilar,  qaroqchilarga  hujum  qildilar,  tushgan  o`ljalarni,  o`zlari  talagan 
o`ljalarni  cho`ponlar  o`rtasida  taqsimladilar,  kundan-kun  ko`payib  borayotgan  to`da  bilan  yumish 
va  ko`ngil  ochish  bilan  shug`ullandilar…  va  mana  ular    o`yinga  berilgan  paytlarida  o`ljani 
yo`qotganlaridan  jahli  chiqqan  qaroqchilar  ularga  pistirma  uyushtirdilar;  Romul  qutulib  chiqdi, 
Remnni  ular  bosib  oldilar,  tezda  uni  podsho    Amuleyga  keltirdilar  va  yana  o`zlari  uni  ayblay 
boshladilar.  Aka-ukalar  Numitorning  dalalariga  dushman  kabi  hujum  qiladilar  va  yoshlar  to`dasi 
bilan  u  yerdan  mollarni  haydab  ketadilar  deb  asosiy  ayb  qo`yildi.  Shuning  uchun  Rem  jazolash 
uchun Numitorga berildi. Faustul eng boshdan o`zida podsho bolalarini tarbiyalaniyapti deb gumon 
qilar  edi;    ular  podshoni  buyrug`i  bilan  tashlab  ketilganini  bilar  edi;    u  bolalarni  topib  olgan  vaqt 
ham  mos  kelar  edi;  lekin  to`la ishonchga  ega  bo`lmagani  uchun,    agar biror  hodisa  yoki  zaruriyat 
majbur  qilmasa    u  buni  ochishni  istamadi.  Zaruriyat  erta  keldi.    U  qo`rquv      ta’sirida  Romulga 
barchasini  ochdi.  Numitor  ham  tasodifan,  Remni  qamoqda  ushlab,  aka-uka  egizaklar  to`g`risida 
eshitib, ularni yoshi va  asirni qulga hech o`xshamagan xarakterini taqqoslab, nevaralari to`g`risida 
esladi.  So`rovlar  yo`li  bilan  shu  xulosaga  keldi  va  deyarli  Remni  tan  oldi.  Shunday  qilib 
podsho
240
ga  qarshi  har  tomondan  makr-hiyla  ishlatish  boshlandi.  Romul  kuch  bilan  ochiq  harakat 
qilish  mumkin  emas  deb  hisoblab  o`smirlar  to`dasi  bilan  podshoga  hujum  qilmadi,  har  bir 
cho`ponga ma’lum bir vaqtda o`zini yo`li bilan saroyga kelishga buyurdi. Rem esa  boshqa to`dani 
tayyorlab Numitorni uyi tomonidan yordamga keladi. 
 
Ular  podshoni  shunday  o`ldirdilar.  Alg`ov-dalg`ov  boshida  Numitor  shaharga    dushmanlar 
yopirilib,  saroyga  hujum  qildilar  deb  alban  yoshlarini  akropoyani  himoyasi  uchun  chaqirdi; 
qachonki    aka-ukalar  podshoni  o`ldirib  unga  tabrik  bilan  kelayotganliklarini  ko`rib,  shu  ondayoq 
yig`ilish    chaqiradi,  unga  qarshi  ukasini  jinoyati  to`g`risida  xabar  qiladi,  nevaralarini  kelib 
chiqishini ko`rsatadi,  ular qanday tug`ildilar, qanday tarbiyalandilar, qanday tanildilar, keyin tiran 
qanday o`ldirilganini aytadi va buni aybdori o`zi ekanini e’lon qiladi. O`smirlar yig`ilishni o`rtasida 
saflanib chiqib bobolarini  podsho deb e’lon qildilar, keyin olomonning birdamlik bilan olqishlashi 
ularni podsho unvoni va hokimiyatini mustahkamladi. 
 
Numitorga  alban  podsholigini  berib  Romul  va  Rem  o`zlari    tashlab  yuborilgan  va 
tarbiyalangan  joylarda  shahar  bunyod  qilishni  istadilar.    Shu  bilan    birga  alban  va    latin  aholisi 
keragidan  ortiq  edi;  ularga  cho`ponlar  qo`shildi,  bularni  hammasi  birgalikda  tabiiyki  Alba  va 
Laviniiy asos solinadigan  shahardan ko`ra kichik bo`ladi degan umid paydo bo`ldi. Keyin bu ishga 
boboning  yovuz  zararli  ta`siri  podsho  hokimiyatiga    intilish  oqibatida  uncha  muhim  bo`lmagan 
kichik  sabab  bo`lgan  sharmandali  jang  bo`ldi.  Aka-ukalar  egizak  bo`lganlari  uchun  yoshi  kattaga  
afzallik berish asosida ishni hal qilish mumkin emas edi. Xudolar o`sha joyni yangi shaharga kimni  
                                                 
238
 
yosh  podalar  homiysi bo`lgan  xudo.
 
239
 
aytishlaricha  u Romulniki  deyiladi.
 
240
 
Amuley.
 

---

 
 236 
 
 
nomini  berish  va  uni  kim  boshqarishini  belgilar  bilan  ko`rsatishi  uchun  fol  ochishga  Romul 
Palatinni,  Rem  esa  Aventin  tepaligini  tanladilar.  Hikoya  qilishlaricha  bu  alomat-6    kalxat-  ilgari 
Remga  keladilar,    u  avval  xabar  qilingan    edi,  Romulga  ikki  baravar  son  keladi;  mana  uni  va 
boshqasini  o`rab  olgan    olomon  podsho  deb  olqishladi;  birovlar  vaqtga  asoslanib
241
,  boshqalari 
ularni  soniga  qarab  o`z  yo`lboshchilariga  podsholik  hokimiyatini  talab  qildilar.  Shovqin-suron 
ko`tariladi,  kelib  chiqqan  g`azablanish  to`qnashuvga  olib  keldi  va    shu  vaqtda  olomonda  Rem 
o`ldirildi.  Yanada  ko`proq  tarqalgan  rivoyatga  ko`ra  Rem  akasini  ustidan  kulib,  yangi  devorlar 
ustidan  sakrab  o`tadi;  bundan  jahli  chiqqan  Romul  “meni  devorim  orqali  sakrab  o`tsa  har  qanday 
kishi bilan shunday bo`ladi” deb qichqirib uni o`ldiradi. Shunday tarzda Romul bir o`zi podsholikni 
egalladi, asos solingan shahar  asoschisi nomi bilan ataldi. 
Хрестоматия по истории  древнего мира. М., 1991. 204-206 стр