Nasriddin Tusly
“She’rlar oMchovi” asarini yozgan
edi. A m m o bu tad qiqo tlarfo rs-to jik tilida yozilgan.
“ Funun ul-balog‘a ”
esa
turkiy tilda (o ‘zbek tilida) yozilishi bilan ham m uhim dir.
R isolada sh e’r navlari, qofiya, s o ‘z san ’atlari, a ru z , m u a m m o tadqiq
etilgan.
Taroziy m o'g'uilarzulm i b arh am to p ib , turkiy m adaniyat, o ‘zbek adabiyoti
gullay boshlagan davrda yashaydi. S h e'riyatning yangi parv ozi, yangi-yangi
iste’dodlam ing paydo boMishi o ‘zbek tilida shunday risola yaratilishini taqozo
qildi. Ish o ‘zbekcha, arabcha, forsiy va ozarbayjoncha m isollar tahlili orqali
shakllanadi, nodir bir saviya tu g ‘iladi.
T aro ziy q asid a, g 'azal, q i f a , ru b o iy , ta iji', m usam m an, m utatavil, fard,
m ustazod, m asnaviy kabi o ‘nta s h e 'r naviga ta ’rif bergan.
R am ali m usam m an i m ah zu f v az n id a ruboiv keltirgan, vaholanki, hazaj
vaznida yozilm asa ruboiy b o lo lm a y d i (u to ‘rtlikjanriga mansubdir).
T aro ziy aytish icha, qofiyasi y o 'q , am m o takror so ‘zi yo s o ‘zlari (radifi)
bor sh e’rlar h a m b o ‘ladi. U ni h a ro ra deydilar. Taroziy 97 ta s h e ’r sa n ’atini
tahlil qilgan, h a r b irs o ‘z san’atining ko ‘rinishlarini kcltifgan. Adabiyotshunos
8 ta asl ru k n , 35 ta zihof, 336 ta vazn va 40 ta bahrni izohlaydi. Lekin bahrlar
arab lard a 16 ta , forslarda 84 ta d ir d eyiladi. Taroziy adabiyot nazariyasining
yirik tu rk iy nam oyandasi sifatida m aydonga chiqdi. 0 ‘zbek adabiyoti ilmida
risolachilikni boshlab berdi va yirik nazariy asarlar yozishga yo‘l ochdi. Taro-
ziyning bu ilm iy a n ’anasini Navoiy (1441-1501) davom ettirdi.
X IX
asrda “poeziya” atam asi “adabiyot” atamasi o ‘m ida ishlatilib kelingan.
“ Fuetiko” atam asi Ibn Sino asarlarida ham uchraydi va u XX asrgacha “adabiyot
nazariyasi” atam asi o ‘rnida q o ‘llan ilg an. Qadimgi yu no n lar tarixiy asarlam i
“s o ‘z ” ( “ lo g o s” ), deb atag an lar, ad a b iy asarni " n a sr” yo “ n a z m ” deyish
bilan birga “ s o ‘z ” deb atash o ‘zbek shoirlari asarlarida, N avoiy ijodida ham
uchraydi.
N avoiy tim sol (obraz), so‘z, tilning ahamiyatini to ‘g‘ri tushungan (“ Farhod
tim so li” ju m la sin i q o ila g a n ). U n in g c h a , g‘azalning m atla’ yo m aq ta’si, yo
b iro n bay tin i olib tahlil qilish m u m k in , asar butun holda ham tadqiq etiladi.
Asaiga baho beiganda, uning muallifi to ‘g ‘risida ham to‘xta!inadi. Navoiy “ Hayrat
u I-abror” ning X V bobini asar m a’nosiga bagishlaydi, deydiki, m a’no asaming
jo n i, shakl e sa tu rlich a b o ‘lishi m u m k in ; she’r m isralari ravon yo noravon
b o ‘lad i, s o ‘z lari g o h o o ‘z a ro b o g llanm agan b o ‘lishi kuzatiladi. Navoiy
t a ’kidlaydiki, aru z nasrda ham ish latiladi, “vazni m u s ta filu n m u sta filu n
m u s ta f ilu n d u r va rajazi m usaddasi m uzal voqe’ boMubdur. Va Kalom ullohda
k o ‘p y erd a bu n av’ voqe’d u r” . Q u r’o n i Karimdagi arabcha m atnda aruzning
hazaj b a h rig a m os keluvchi o ‘rin la r h a m bor, am m o ular sh e ’riy m isralarga
b o ‘linm aganligi uchun she’r qatoriga o ‘tmaydi. Navoiy “ M ezon ul-avzon”da
19 b ah r, 45 z ih o f va 120 vazn keltirgan. Aruzga uchta doira kiritgan. Shoir shu
asarida: “ T o p su n nazm ning bila ja h o n ahli nizom ” , - deydi va she’riyatning
ijtim oiy ah a m iy a tin i k o‘rsatadi. N av o iy “ M uhokam at ul-lu g‘a ta y n ” asarida
tu rk iy q o fiy a nazariyasi va tarixiga d o ir m uhim m ulo h azalam i bildirgan.
U n in g c h a , k u tilm agan qofiya-yaxshi, siyqasi yom ondir. U lirika va eposni
yaxshi farqlagan. “X am sa” yozishni m uhim deb bilgan. M usulm on Sharqiga
“ P oetik a” ning arabcha tarjimasi va unga Forobiy ham Ibn Sino sharhlari biian
“d ra m a ” atam asi ham kirib kelgan edi. Navoiy bundan ham b o x a b a rb o ‘lgan
deyish m u m k in .
Navoiy progressiv va an anaviy ro m an ti/in d a ijod qilgan. Am m o asarlarida
realizm va realistik yo‘nnlish ham b o ig n n , biroq bunday asarlarda ham badiiy
aslaha romantik edi. Romantizm hayotni qanday bo'lsa, shunday tasvirlamaydi,
balki orzu-istak asosida qayta yaratadi. Navoiy Iskandar obra/ini qayta yaratgan
edi. Uningcha. afsona ma/.munga libosdir, “yolg‘o n ”, yuz bermagan voqealarni
anglatadi.
Navoiy “uslub” atam asini ishlatgan. U ningcha, she’r san'atlarini q o 'lla s h
ham , nasr ham , nazm ham alohida uslubga m olik. A m m o bu a ta m a XX
asrning 30-yillarigacha “ijodiy m etod” tushunchasini qam rab olgan, sh u n d a n
so‘ng uslub sifatida ilmiy m uom alaga kiritilgan. Navoiy “hazil” va “ h a jv ”
atam alarini ham izohlagan. U “ M ahbub u l-q u lu b ” asarining XVI faslida
aytishicha, sh oirlar ishq m a’nisi jih atid a n u ch guruhga bo ‘linadi:
1. “Asrori ilohiy” yoki ilohiy ishq. B uning vakili buyuk shoir Ja lo lid d in
Rumiydir. Bu ishq uning “ Masnaviyi m a'n av iy ” asarida ifodalangan.
2. “ Haqiqat asroriga majoz tariqin m ahsul qilibdur", ya’ni bunda ilohiy va
dunyoviy ishq birikkan. N am oyandalari S a ’diy, Hofiz, Dehlaviy, A nvariy,
Sanoiydir.
3. Bunda ilohiy ishqni kuylash bilan birga m ajoziy (dunyoviy) ishq jo n liro q
ko‘rsatiladi. Bu yo‘natishdagishoirlarsirasiga Hoqoniy, Kirmoniy, Xoja K aniol,
Salm on Savojiy, Abdurahm on Jom iy, N o sir Buxoriy, Kotibiy, S abzavoriylar
kiradi. A bdurahm on Jom iyning ham fikri A lisher Navoiy ham shu sa n o q q a
m ansubdir. A lisher N avoiy “ Majolis u n -n a fo is ” bilan turkiy tazk irach ilik n i
boshlab berdi. N avoiy — jahon adabiyoti nazariyasi asoschilaridan biri.
Bobur (1483-1530) “ Aruz risolasi” asarini yozdi. Poeziyaning yangi rivoji
Boburning bu asarni yozishini taqozo e td i, u T aroziy va N avoiyning a ru z
sohasidagi ilmiy a n ’anasini vazn v ad o ira sohasida rivojlantirdi; 10 as) ru k n , 21
bahr, 537 vazn, 44 zih o f va 9 doira to ‘g ‘risida izoh berdi. B obur h az a jn in g
axram va axrab tarm oqlarining vaznlari birikuvi asosida ham ruboiy yo zish
m um kinligini aytgan. U S a’diyning bitta b ay td a 2 xil vaznni ishlatganligini
qayd qilgan, haqiqatan, arablarbilta sh e’rda b ir necha vaznni ishlataveradilar.
Bu hoi bizda ruboiy sohasida uchraydi, ruboiyda 2 la vazn misra osha kelishi
m um kin, hatto ruboiyning h ar bir m israsi alo h id a vaznda yozilishi h a m
m um kin, bu hoi, ayniqsa, Ogahiy ruboiylarida kuzatiladi.
Bobur tajnis va luyuqqa alohida to ‘xtalg an . U ning fikricha, to ‘rt!ik n in g
1,2,4-misralari, yoki 2,4-misralari tajnisli b o ‘la oladi. Yo to ‘rtlik 2 qofiyali va 2
tajnisli b o la d i yo to ‘rtlik 3 qofiyali tajnis bilan yoziladi va radif b o la d i. T o ‘rtala
misra ham tajnisli yo qofiyali va tajnisli yoki 4 m israli tuyuq (hojib) k eladi.
Shoir deydiki, o ‘zbek shoirlari qofiya haqidagi (arab-fors) nazariyasiga rioya
turki laízida mahal iqtizosi bila to va dol yana g‘ayn va q o f va kaf bir-biríari bilan
m u b ad d al b o iu r la r e m ish ” .
Q ofiyada “t ” bilan “ d ” ning, “q ” , “g “ ‘ bilan “k ” ning alm ashib kelishi
o d a t b o 'lg an . Buni biz B o b u rn in g “Yod etm as em ish ” ruboiysi qofiyasida
k o ‘ram iz (a lb a tta -g 'u rb a tta ). B o b u r ta ’kidicha, N avoiy “ M ezon u l-av zo n ”
asarida “yigirma to 'rt ruboiy vaznida to 'rt vaznda g ‘alat qilibtur”. She’rshunos-
lik d a aniqlanishicha, ruboiy vaznlaridagi bu to 'r t g ‘alat (xato) Navoiyniki
em as, balki asarni ko‘ch irg a n k otib tom onidan yo‘l q o ‘yilgan.
F azliy Q o 'q o n xoni U m a rx o n topshirig‘iga b ino an “ M ajm uayi shoiron ”
(1 8 2 1 ) tazkirasini yozdi. K eltirilgan she’rla r o ‘zbek va tojik tillarida. Buxoro
am iriga josuslik qilish bilan shug'ullangan shayxulislom Sultonxonto‘ra Ahroriy
(A do) o 'zini Navoiydan h am u stu n qo ‘yadi. U Amiriy (U m arxon) ni Boyqaro
b ila n tenglashtirgani u c h u n o ‘n m ing tilla m ukofot oladi. A m m o to ‘g‘riso‘z
G u lx a n iy , M axm ur, M a’d a n , H oziq kabi sh oirlar kam sitilgan. M axm ur
F aziiyni xonning x u sh o m ad g o ‘yi, “ zaharli ilo n ” deb ataydi.
N odira (1792-1842) o ‘z lirik devoni dcbochasida va “ Ey kusho, shisha
a r o ” g'azalida odam larni raso, noraso va riyokorga ajratadi. Bu hol Q u r’oni
K arim da insonlami iymonli, iymonsiz va munollq singad xillaiga bolinganligiga
yaqindir. Bejiz emaski, biz adabiyot qahramonlarini ijobiy, salbiy va murakkabga
ajratib kelganmiz.
X orazm xoni shoir F e ru z shoirlarga yuzta g ‘azalini berib, ularga nazira
bog'lashni topshirgan.
M a’lumki, taijim a adabiyoti milliy adabiyotning bir qismidir. Ogahiy (1809-
1874) Kaykovusning “ Q o b u sn o m a” asarini o ‘zb ek tilig a tarjim a qildi. U nda
sh o irlar haqida sh unday deyilgan:
1) “T ushunilm aydigan va n o an iq so‘zni aytm agil” .
2) “ Bir xil vazn va b ir xil qofiyaga qanoat qilm agil” .
3) “ S a n ’atsiz va tartib siz s h e ’r a y tm a g il” .
4) “Shoirlaming rasmi odatiga ko‘ra ulaming san’atlaridan g'ofil bo ‘lmag‘iP\
5) “ M adhda istiorat ish latg 'il” .
6) “A g a rg 'a z a l yozm oq b o ‘lsang oson, ravon va latif so‘zlar bila yozg'il” .
7) “Toki agar sh o irla m in g orasida m unozara boMsa, yo sening bila bir
kishi fikrini ochiqdan-ochiq so‘zlasa yoki seni sinab ko‘rsa, ojiz bo‘lmag‘aysan” .
8) “Aruzning doiralarini va ulam ing nomlarini, doiralarda paydo bo‘ladig‘on
b ah rlarn in g otlarini bilg‘il” .
9) “ N asrda aytilg'on so ‘zni nazm da aytmag‘il” .
10) “ H ar odam ga loyiq so ‘zni va h a rk ish in in g qadriga muvofiq sh e’m i
bilib yozg‘il” .
11) “ G ‘azal va m arsiy an i b ir tariqda, hajv va m ad h n i b ir uslubda
y o z m a g 'ir .
12) “ H ar na yozm oq bo'lsang, o ‘z t a ’bing bila yozg‘il”.
13) “ 0 ‘zgalarning so‘zini tak ro r q ilm a g 'il” .
14) “ Balandparvoz gapni iste'm o l e tm a g ‘il” .
15) “ Ham isha toza ro'y va xandon b o ‘lg‘i r .
16) “ N o d ir hikoyatlarniva kulgini esda saqlag‘il” .
A dabiyot nazariyasi sharh, risola, tarixiy asar, tazkira, sh e ’riy asar, nasr.
debocha va taijimadagina enias, balki bayozlarorqali ham rivojlandi. Bayozchilik
XIX asrda keng ravnaq topdi.
M uqim iy, F urqatlar realistik ijod qildi, realistik estetikani y aratd i. bu esa
XX asr boshidagi jadidlarning m illiy istiqlol g‘oyasiga asoslangan, tan q id iy
realizmdagi she’riyatiga zamin bo‘ldi.
0 ‘zbekistonda adabiy-nazariy qarashlam ing bunday takomili va taraqqiyoti
XX asrda adabiyot nazariyasining mustaqil fan sifatida shakllanishiga olib keldi.
B unda F itr a t, C ho'lpon, Abdulla Q o d iriy , O tajon H oshim , A bdurahm on
S a ’diy, Oybeklarning xizmati katta. Adabiyot nazariyasi ravnaqiga H.Yoqubov,
L .Q ay u m o v , R .M uqum ov, N .S h u k u r o v , R .O rz ib e k o v , U .N o rm a to v ,
O .S h a r a f i d d i n o v , M .Q o ‘s h jo n o v , S .M I r v a l i y e v , U . T o ‘y c h i y e v ,
H .A bdusam atov, A.H ayitm etov, S .S o d iq kabi filolog olim lar salm oq li hissa
q o ‘shdilar. Ayniqsa, bu sohada Izzat S u lto n jonkuyarlik qildi, bu fan ga oid
darslik yaratdi. U respublikada adabiyot nazariyasining asoschisidir.
Adabiyot nazariyasi O ‘zbekistonda Yevropa, musulmon Sharqi xalqlarining
adabiy-nazariy qarashlaridan oziqlanib o ‘sdi.
Uyg‘o nish davri dahosi L eo n ard o d a Vinchi yozuvchilarni m uallim iar,
hayolni m uallim iar muallimi d eb a ta d i. voqelikni esa sa n ’atn in g m an bay i
deb bildi, nusxa ko‘chirishni qoraladi. Ilgari hayot haqiqatini asarda badiiy aks
ettirish ilgari surilardi. Uyg‘o n ish d avri esa bunga c h u q u r g u m a n iz m
(insonparvarlik) va xalqchillikni q o ‘shdi. Buni ispan d ram atu rg i L o pe de
Vega, italyan yozuvchisi B okkachcho, fransuz rom annavisi R abie, buyuk
Servantes va Shekspirlarning asarlarida uchratish mumkin.
S h ek sp irn in g “ G a m le t”ida a y tilish ic h a , s a n ’at asari yozish ta b ia tn in g
ro ‘parasiga o y n a tu tish , sharofatning h am , qabohatning ham ch in b orlig in i
k o ‘rsa tish , ta rix d a g i h a r b ir z a m o n n in g y u zin i b o ‘y o q siz n a m o y o n
etishdir.
XVII asrning ikkinchi yarm ida B ualo “ P oetik sa n ’a t” asarida fran su z
klassitsizm ini nazariy dalilladi. U rim shoiri G oratsiyning “ P oeziy a ilm i”
asiiriga suyandi.
X V III asrda m a ’rifatchi D idro va Lessing yangi estetikaga asos so ld ilar.
Didroning “Salonlar” , “ Dramatik poeziya haqida”, “Aktor haqida p arad o k s” ,
Lessingning “ Laokoon” , “Gam burg dram aturgiyasi” singari asarlari m ash h u r
b o ‘ldi. U lar asarlardan haqqoniy tasvirni talab qildilar.
G egel G .V . (1770-1831) o 'z in in g “ Estetika” b o 'y ich a leksivalarida jah on
adabiyoli nam u n alari asosida ep o s, lirika va dram aturgiyaga baho beradi. U
u ch xil shak! b o ‘lganiigi h a q id a so 'z la b , deydiki, sim volik shakl S harqqa
m a n su b , m u m to z shakl esa a n tik qadim gi adabiyo tg a, b irin ch i navbatda
G retsiyaga taalluqli; rom antik shakl an tik adabiyotdan so ‘ng paydo b o ‘lgan.
G e g el p oeziyani “ Eng boy, en g cheklanm agan sa n ’a t ” deydi; “Tilning o ‘zi
s h e ’riyat, n u tq s a n ’a ti” tufayli b ad iiy fanga aylandi. P oeziya oliy va ichki
h a y o tn in g h a r q an d ay sohasiga kirib b o ra oladi. U qalb h arak atlari, kuchli
h is-tu y g ‘u la r va m a ’lum h a ra k a tla r, lahzalarning tasav vu r etilgan ham
n ih o n iy d o irala ri a lm ash in u v in i aks e ttira oladi. G egel p oeziya bilan sh e’r
tuzilishini farq etadi, ch unki u n in g c h a , poetiklik m ohiyati, um u m an, badiiy
g o ‘zal s a n ’a t asari tu sh u n c h a s i b ilan m os k elad i” . “ P ocziyaning m aqsadi
u n in g o ‘z id a, tash q i to m o n id a em as. Poeziyani c h u q u r kech in m alar va
ild iz la ri ja h o n ruhi b ilan h a ra k a tg a keltirilgan ruhiy eh tiy o jla r qiziqtiradi.
Lirik poeziya subyektiv n u tq sifatid a, musiqaga yordam so ‘rab murojaat qiladi.
U n d a n qalbga yaqinlik, ritm va xush ohangni o la d i” . “ Epik poeziya o ‘z
m a z m u n ig a k o ‘ra o b y ek tiv h ay k altaro sh lik va rasso m lik vositalaridan
foydalanadi. “ Dramatik poeziya harakat doiralarida epik tasvirlaming obyektivligi
m u siq a va im o -ish o ra , m im ik a (yuz harakatlari) va raq sn i q o ‘shib, shaxs
ichki hayoti liri/.mini birlashtiradi” . G egel poeziya istioradorligini “Sharqning
saxiy tu h fa si” d eb atadi. U e p o s tarixida uzilishlar b o ig a n lig i, am m o lirika
h a m m a dav rlarni q am rab o lganligini, u xususan ro m an tizm davrida mislsiz
g u lla g a n in i k o ‘rdi. G eg el fikrig a q aragan da, Shiller “ in so niyatning doim iy
huquqlari va g ‘oyalarini” kuyladi. G egel lirikaga nisbatan eposni afzal ko‘rdi,
d ra m a n i u n d an ham afzal k o ‘rdi. U ningcha, dram a o ‘z ichida taraqqiy etgan
m illiy h ay o t m ah su lid ir, d ra m a qahram o n lari o ‘z lariga q aram a-q arsh i
m a q sa d la r q o ‘yib, t o ‘siq q a u c h ra g a n la rid a tu g ‘iladi. G e g el kom ediyadan
tragediyani ustun q o ‘ydi. U bu dunyoning qahram onona to m o nlari va buyuk
h o d isa ia ri bilan b o g ‘liq d ir, q a ra m a -q a rsh i to m o n la rn in g h ar biri o ‘zaro
haqligiga ham qaraydi d eb biladi. G egel deydiki, rom antik shakl jaho n san ’ati
tara q q iy o tid a ulkan q ad am d ir. U G y o ten i ham m a sh o irlardan ustun q o ‘ydi.
C h u n k i u y aratgan F au st x a ra k te rin in g isyonkor ruhi sxolastikaga, o ‘rta
asrchilikk a, inson tafakkurini cheklovchi ham m a narsaga qarshi q o ‘zg‘olon
k o ‘taradi.
Asli faylasuf b o 'lg a n G e g e l adabiyot ilmi sohasida o ‘zid an keyingi jah o n
adabiyotshunoslari va adabiy tanqidchilari uchun ustoz b o lib qoldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |