Adabiyotshunoslikka

Abu Abdulloh Xorazmiy 
edi. (X asr). U 
arab tilida yozilgan qom usiy xususiyatli “ M afotih u l-u lu m ” (“ Fanlarning 
kalitlari”) degan asarida adabiyot ilmiga ham alohida o 'r in ajratgan. Bunda 
aruz, qofiya ilmi, ilmi badi’ (badiiy vositalar-she’r san ’atlari) to ‘g ‘risida to'xtab 
o'tgan.
Abu Abdulloh Xorazmiy yakka va birlashgan zihoflami keltirgan. Uningcha, 
aruzning tavil, rajaz, m utaqorib bahrlari arab aruzida ko 4p qoMIamlgan. Lekin 
arab bahrlari (o‘sha davrgacha) vazn jihatidan yaxshi rivojlana olm agan. Bu 
jih a td a n eng ko‘p o'sgani to ‘qqiz vaznlikdir.
Abu A bdullohning bu asari o ‘zbek qofiyasi tu rlari va u larn in g unsurlari 
o ‘tm ishda birinchi marta ko‘rsatib berilgan yagona m anbadir. U nda 44 ta she’r 
san ’atlari ham dalillangan.
B eruniy 
(975-1048) s h u n d a y d eydi: “ M a d a n iy k is h ila rn in g t a ’bi 
noziklashganlari va hatto nozikm aslari ham ko‘ngil o ch ish joylariga borib.

---

kuy eshitishdan o ‘zlarini tiya olmaganlar. U laming dindorlariga ham kuy eshitishga 
ruhsat etilgan. Kuy esa, agar u tartib lan ib tuzilgan bo‘lsa, ko‘ngilga shiddatli 
ta ’sir ko‘rsatadi — axir ko‘ngil tartibni qabul qiluvchandir. H atto u she’riyatda 
ham undagi tartibning kuchliligi sababli (ohangni) topgan. Ko‘ngil o ‘zi uchun 
kuyga solingan (she’riyatga) yanada moyilroqdir, chunki bunda she’m ing tartibi 
bilan kuyning o h an g i m ujassam lashgan. S hunday b o ‘lgach, m atem atiklar 
shunday (fan) yaratdilarki, unda uning asoslari haqiqatini bayon qildilar va u 
“ ilmi m usiq iy” , d e b m a ’lum boMdi” .
“ 0 ‘rta asr S h arq olim lari h am qadim gi yunon olim lari kabi m usiqani 
m atem atik ilm lar q atoriga kiritganlar. C h unki to r pardalarining b o ‘linishi 
m a te m a tik k a s rla r b o 'y ic h a ta q sim la n g a n . O d a td a , bu fan ni q ad im da 
“garm oniya” deb ataganlar” .
B eruniy o 'z in in g “ H indiston” kitobida (“ H in d larn in g g ram m atik v a sh e’r 
haqidagi k ito b la r” degan qism ida) aru z va hind sh e’r tuzilishini qiyoslagan. 
D eydiki, h in d s h e ’r tuzilishi tovush va b o 'g 'in la rn in g ch o 'ziq va qisqaligiga 
tayanadi, bu jih a td a n aruz bilan m u qobil. Hind sh e’r tuzilishida m isralar4
harfdan 26 harfgacha b o ‘ladi.
B eruniy b irin ch i arab aru zsh u n o si, aruz ilm ining asoschisi H alil ibn 
Ahmadning “ K itob u l-aru z” asari bilan tanish edi. U qiyosiy she’rshunoslikka 
poydevor q o ‘ydi, poeziyaning o 'ziga xos tabiatini to ‘g‘ri anglagan.
Y usuf X os H ojib (taxm inan 1019-1021 -yillarda tu g ‘ilgan, vafot etgan yili 
nom a’lum ) “ Q u tad g ‘u bilig” asarida shoirlar haqida to ‘xtab o ‘tgan. U shunday 
deydi:
Y ana keldi shoir — bu so ‘z terguvchi,
Kishin m adh etuvchi y o fosh qiluvchi.
Q ilichdan ham o ‘tk ir bu larn ing tili,
Va qildan nozikroq xotirlash yo‘li.
N ozik so ‘z, kalom , kim eshitgay desa,
B ulardan eshitsin, q ila r zavq rosa.
Dengizga sho‘ng‘iriar vujudda tugal,
Y oq ul, inju, g avhar c h iq arlar misol.
U la re ts a m adh, m adhi elgab o rar,
F osh etsa gar, inson n o m i bulg'anar.
Ju d a ezgu tutgin ularni, jo 'ra ,
U lam ing tiliga ilinm a sira.

---

Agar ezgu m ndhlar tilasang o'zing,
Ularni scvintir va c h o 'z n ia so'zing.
Nima istasa, h er ularga tugal,
U larning tilidan o 'z in g sotib ol.