boy t a ’rifid a ” , F.rkin Vohidovning «D onishqishloq latifalari» , \b d u lla
Oripovning «Ranjkom » singari hajviy asarlarini kiritish m umkin.
Ularda turli-
tum an ijtimoiy illatlar fosh etila re k a n , yozuvchi, albatta, m uayyan idealdan
kelib chiqadi. B iroq m azkur asarlarda tanqidiy g ‘oyalar yetakchilik qiladi
hamda ular asosida g ‘oyaviy mazmunning haqqoniyligi va qay darajada mukammal
ekanligi an iq lan a d i, g ‘oyasi uning b u tu n boy m azm u nidan kelib chiqadi.
Yozuvchilar yagona g'oyaviy negizga ega bo‘lgan asarlami ko‘p ijod qilganlar.
Ju m lad an , yozuvchi S aid Ahm adning “ Ufq” trilogiyasiga kirgan u ch kitob
aks ettirgan davriga k o ‘ra bir-biridan farqlanadi. Agar birinchi kitobda 30-yillar
oxiridagi K atta F a rg ‘o n a kanali qurilishi voqealari jonlantirilgan b o ‘lsa,
ikkinchisida urush davrining fojialari qalamga olinadi, uchinchi kitob esa urushdan
keyingi tiklanish yillari voqealari tasviriga bag‘ishlangan. Lekin uchala kitobni
yagona g‘oyaviy m aqsad birlashtirib turadi. Yozuvchi ushbu
kitoblarda asosiy
e’tibom i xalqtarixiga mansubboM gan m azkur davrda kishilar taqdirida, ruhida
qanday iz qoldirganligini ko‘rsatishga qaratadi.
Muayyan adabiy turkum ning g‘oyaviy asosini to ‘g ‘ri anglamoq uchun unga
kiruvchi asarlam i alohida-alohida mufassal tahlil qilishdan tashqari, shu tahlil
natijalarini o ‘zaro qiyoslash, umumlashtirish va butu n turkumga xos m ushtarak
xususiyatlarni an iq lash zarur. B unda o ‘zaro alo q ad o r bo‘lgan ikki jarayo n
ko‘zga tashlanadi: h a r b ir asarning g'oyaviy m azm unini mufassal tahlil qilish
yo‘li bilan m u ay y an um um iy xulosaga kelinadi, bu tahiilning t o ‘g ‘riligi esa
butun turkum ning um um iy m azm unini m antiqiy anglash vositasida aniqlanadi.
Yozuvchi b a d iiy asa r yozar ekan, h a r d oim m uayyan m aqsadni ko‘zda
tutadi. Bu m aqsadga ko‘pincha asarda ifodalangan g‘oya m os kelishi m umkin.
Asar yozishdan k o ‘zda tutilgan m aqsad b a ’zan uning g‘oyasidan
farqlanib
qolishi ham m um kin. Bunday hollarda a sa rg ‘oyasining mohiyatini, ahamiyatini
to ‘g‘ri tu sh u n m o q u c h u n u bilan yozuvchi m aqsadi o ‘rtasidagi farqlarni bilib
olm oq lozim b o ‘ladi.
Yozuvchi m aqsad i bilan asardagi g‘oya orasida farq bo‘lishi m um kinligini
tushungan h o ld a n arsa-hodisalarga t o ‘g‘ri nuqtayi nazardan yondashish
tasvim ing h aq q o n iy va m ukam m al chiqishiga yo‘l ochishini ham unutm aslik
lozim. A ksincha, h a y o tn i xato yoki ziddiyatli qarashlar asosida aks ettirish
tasvim ing ah a m iy a tin i tushiradi, h a tto b u tu n lay yo‘qqa chiqaradi,
chunki
shunday q a ra sh la r voqelikdagi turli to m o n la rn in g soxtalashtirilgan holda
ko‘rsatilishiga olib keladi.
Shuning u c h u n ham , adabiyotning ilg‘o r nam oyandalari h ar d o im adabiy
asarlam ing yuksak g'oyaviyligi va taraqqiyparvar dunyoqarashning tantanasi
uchun k urashib kelganlar. B inobarin, m aqsad qanchalik t o ‘g‘ri, ch u q u r va
mukam mal b o ‘!sa, adabiy asarning obyektiv g‘oyasi ham shunchalik haqqoniy,
muhim va salm oqli b o ‘ladi.
Y ozuvchi istagidan q a t’i n az ar, kelib ch iq ish id an tashqari adabiy a sa r
g'oyalari y anash u m a’n oda obyektivki, u larm u a y y an
ijtimoiy-tarixiy sharoit
taqozosi bilan yuzaga keladi va adabiyotdan o ‘rin o lad i. A dabiyotning eng
n o d ir nam unalaridagi mavzu va g 'o y a la r aksariyat h o lla rd a taraqq iyotning
m uayyan bosqichidagi ilg 'o r ijtim oiy qarashlarga m o s keladi. J u m la d a n ,
A lisher Navoiy asarlarida adolatli shoh m asala sin in g k o ‘tarilishi XV asr
sharoitiga. o ‘sha d av r kishilarining o rz u -tila k la ri, du ny oqarash larig a m o s
k elar edi.
X uddi shuningdek, M ax m u r va M uqim iy asarlarida m ehn atk ash
xalq ayanchli h ay otining aks etishi XIX asrdagi O 'r t a O siyo sharoiti b ilan
bog'liq.
M uayyan m am lakatda yuzaga kelgan ijtim o iy tarixiy sharoit, m illiy
taraqqiyotning muayyan bosqichidagi o ‘ziga xos xususiyatlar adabiy asarlarda
m uayyan m uam m olarning yoritilishini taqozo qiladi. Bu m uam m olarn ing
adabiy asarlarda qay tarzda badiiy hal qilinishi yozuvchilarning ijtimoiy-siyosiy
nuqtayi nazarlariga, dunyoqarashlariga ham bog'liq.
G o y a , niyat k o 'p in ch a epik asarda ifodalangan obycktiv m azm undan
m antiqan kelib chiqadi. U lam i alohida ta ’kidlash shart cm as.
II b o b
ADABIY ASAR S U JE T I VA K O M P O Z IT S IY A S I
H ayo tn in g
yaxlit m an za rasin i, ko‘p lab sh a x s la r, v o q ealar, in so n iy
m u n o sab atlar, fikr-tuyg‘u larni xuddi tu rm u sh d a g id e k m urakkab, birikib
ketgan holda aks ettirishda tu rli-tu m a n v ositalardan foydalaniladi. A lbatta,
bir yozuvchi qoMlagan vositalar boshqasinikiga o 'x sh a m a v d i. Biroq shunday
vositalar
ham borki, u la r adabiy otning u m u m iy xu susiyatlaridan kelib
chiqadi.
B irinchidan, b archa yozuvchilar m uqarrar rav ish d a foydalanadigan eng
m uhim vosita-obrazlar hosil etishga imkon beruvchi tilni ko‘rsatib o'tish zarur.
Ikkinchidan, adabiyotda hayot oqim i, h arakatlari q am rab olinishi sababli
s u je t, y a ’ni k is h ila r x a r a k te r i- ta q d ir i, is h la r i,
z id d iy a tla r , ijtim o iy
to'qnashuvlar, yuzaga keladigan voqealar yoki fik r-tu y g ‘u lar harakati oqim i
ham oldingi o ‘ringa chiqadi.
Uchinchidan, g'oyaviy-badiiy maqsadni amalga oshirishda goh asarda ishtirok
e tu v c h i q a h ra m o n la r n u tq ig a, go h m u a llif h ik o y asig a, g o h dialog va
monologlarga, goh tabiat tasviriga, qahram onlam ing o ‘zaro yozishgan xatlariga,
kundaliklariga va boshqa vositalarga m urojaat qilish zaru riy ati har bir adabiy
asarning m uayyan qurilishiga yoki, adabiyot nazariyasidagi atañ ía bilan
aytganda, kom pozitsiyaga ega bolish ini taqozo qiladi.
Nihoyat, to ‘rtin ch id an , san’atkor maqsadining am alga oshishi yozilayotgan
asarning adabiy tu rig a, ja n r xususiyatlariga ham bo g ‘liq.
Mazkur holatlar h ar bir yozuvchi ijodida o‘ziga xos tarzda nam oyon bo‘ladi.
Lekin ular o ‘ziga xos k o ‘r¡nishdan q a t’i nazar b arch a
yozuvchilar ijodida
mavjud boMadi. Shu sababli, aw al mazkur um um iy vositalar haqida mukammal
tasaw uiga ega b o iis h , keyin esa ayrim yozuvchilar ijodidagi xususiy tom onlam i
o ‘rganish lozim .
Do'stlaringiz bilan baham: 
