Adabiyotshunoslikka


Obrazli tafakkur va badiiy to ‘qima



Download 6,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/23
Sana26.02.2022
Hajmi6,97 Mb.
#465803
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   23
Bog'liq
Adabiyotshunoslika kirish (E.Xudoyberdiyev)

Obrazli tafakkur va badiiy to ‘qima
B a’zi hollarda obrazli tafakkur jarayoni birm uncha n o to ‘g‘ri talqin qilinadi. 
Bu talqinga ko‘ra yozuvchi hayotni o ‘rganishi va uning qonuniyatlari mohiyatini 
anglab yetishi natijasida o n g id a m uayyan g‘oyalar tu g ‘iladi, keyin esa u o ‘sha 
g ‘o y alarn i kitobxonga y e tk a z ish uchun mos k eladig an hayotiy ho disalar
insoniy xarakterlar qidirib to p ad i. Bunday soxta talqinda obrazli tafakkum ing 
o ‘ziga xosligi, y a’ni s a n ’a tn i s a n ’at qiladigan to m o n i e ’tib o rd an ch etd a 
q o ld irila d i. B unda b ir b u tu n , yaxlit b o 'lg an o b ra zli tafa k k u r jaray o n i 
g ‘a yritabiiy ravishda ikki qism ga b o 'lib q o ‘yiladi. C h in d a n h am , obrazli 
tafa k k u r voqelikni jo n li k u z a tish d a n , his etish d an b o sh lan ad i va qiyoslash 
natijasida tug‘iladigan yangi-yangi his-tuyg‘ular h am da shakllanib, rivojlanib 
b o ra d ig a n g ‘oyalar, fik rla rn in g cheksiz o qim idan ib o rat boMadi. “O brazli 
fik rlash ” yoki “b ad iiy ta fa k k u r” deb ataladigan bu m urakk ab jara y o n n in g
o ‘ziga xos xususiyatlarini to ‘g‘ ri tushunm oq uchun u haqda buyuk yozuvchilar 
o ‘zlarining ijodiy tajribalariga suyangan holda aytgan so ‘zlarini eslash o 'rin li 
boMadi. Ju m lad an , A bdulla Q a h h o rb u xususida shunday degan edi: “O lg lri” 
d e g a n h ik o y am 1 9 3 6 -y ild a , xud di C hexov a s a rla rin i q id irib y u rg an
v aq tlarim d a yo zilgan... A m m o bu hikoyani y o zishd a “A n o r”dagi B abar, 
“ B em or’’dagi o n a x izm atin i o ‘tagan odam ni ko‘rgan, shunga o ‘xshash biron 
voqeaning shohidi boMgan em asm an. Xotiram va yondaftarim yordam bergan 
b o ‘lsa, b o rd ir. L ek in b u m a n z a ra n i m en tasav v u r q ilg an m an , o ‘ylab 
chiqm ag anm an. A m m o h a m m a gap shundaki, xotiram yoki yondaftarim bu 
y erd a m enga xuddi sh u d e ta lla rn i eslatadi. S hu d e ta lla rd a n x arak ter u nib 
chiqdi. Prozada d etallarn in g aham iyati va im koniyati to ‘g ‘risida Chexovning 
m enga bergan sab o q larid a n biri ham shu edi.


K unlard an b ir kun yon d aftarim ga x alq n in g h a z il-m u to y ib a la rid a n
“Y o'qolniasdan ilgari borm idi” degan iborani yozib q o ‘ygan edim . B cg‘a ra z
hazil tarzida aytiladigan hu iborani h o ‘kizi y o 'q o lib arzga kelgan m o ‘ysafid 
dehqonga aytganda, hech kutilm agan darajad a o 'tk ir va chu qu r m a 'n o kasb 
etdi, m ening ixtiyorim dan tashqari ijtim oiy kuchga ega b o id i, ayni c h o g 'd a
shaxs xarakterini och ib yubordi.
Bu hikoyani m en boshdan-oyoq d e ta lla r, xarakterli savol-javob asosiga 
qurdim . Bir vaqt qarasam aslida yo‘q keksa d e h q o n ham , uni kalaka qiiuvchi 
am aldor ham voqelikdan ko‘chirib yozilgan ilgarigi qahrainonlarimga qaraganda 
jonliroq chiqibdi. Buni ko‘rib hayron b o 'ld im va suyunib ketdim ”.
Aslida eslasangiz, hikoyada x a rak terlar h a m chizilgan, hay otiy s h a r t-
sh aro itlar ham h ay ratd a qolarli d arajad a ish o n arli ko 'rsatilg ank i, o q ib a td a
tilga olingan kishilar, ularning taqdiri o ‘z - o ‘zid an ko‘z oldim izga k elg an d ck
bo'ladi. Yozuvchi uchratgan va bevosita kuzatgan odam larning tashqi qiyofasi 
yaxslii tasv irlanganm i yoki uriing tasav v u rid a gavdalangan va o 'y la s h g a , 
qiyoslashga, sintez qilishga imkon bergan m an za rala r haqqoniy c h iq q a n m i?
Buni aniqlash qiyin. Q anday b o lm a s in , yozuvchi o ‘ylab chiqargan m a z k u r 
m anzaralarning ham m asi san’atkorning k atta tajribasi, behisob k u zatishlari, 
kishilar ruhiy dunyosini yaxshi bilish natijasi sifatida yuzaga kelgan. Bu y erd a 
ehtim ollik yoki zaruriyat q onuniyatlaridan kelib chiqadigan hayot h a q iq a li 
ko'zga tashlanadi. Bunday haqiqat to ‘g 'risid a uzoq o ‘tm ishda A ristotel h a m
gapirgan e d i” .
Abdulla Q a h h o r so'zlarini idrok etish b adiiy tafakkur jarayonini h aq q o n iy
tushunish im koniyatini bcradi, chunki ularda sa n ’atkoravval hayotni ku zatib 
2
‘oyalartopishi, so‘ngra ulami ifoda qiiuvchi hodisiilarto‘qibchiqarishi haqidagi 
fikrlaming asossizligi yaqqol ayon boMadi. H ikoyada faqat Abdulla O ^hh ornin g 
o'zigagina xos b o lg a n san’atkorlik xususiyatlari em as, balki um um an, o brazli 
tafakkur qonuniyatlari ravshan ayon boMadi. Xususiylik, o ‘ziga xoslik vositasida 
um um iy, ehtim ol yoki zaruriy to m o n la rn i ifodalovchi o brazlar y a ra tish
yozuvchidan juda katta bilim, fantaziya, c h u q u r tasaw u r eta bilish qobiliyatini 
talab qiladi. Ilm iy asar b o ‘lib o ‘tgan, m avjud ho disalar t o ‘g‘risida a x b o ro t 
beradi, badiiy adabiyot esa odat tusiga kirib qolgan narsalar haqida h ik o y a 
qiladi, ishontirish uchun b a’zi narsalarni o ‘zid an q o ‘shadi. Obrazli tafa k k u rd a 
badiiy to ‘qima g‘oyat katta ahamiyatga ega. “ D unyoda h ar doim b o lad ig an yoki 
odat tusiga kirib q o lg an ” narsalarni k o 'rsa tm o q u ch u n ayrim h o d isa la rn in g
nusxasini yoki suratini chizish kerak em as, balki behisob tu rm ush fa k tla rin i 
chuqur tadqiq qilish, muayyan davr va ijtim oiy guru hlar, y o 'n alish lar u c h u n
xos bo'lgan to m o n larn i atroflicha idrok etish z a r u r b o ‘ladi.
Badiiy t o ‘qim a tufayli san’atk o rlar katta hayotiy haqiqatni m u jassam - 
lashtirishga muvalTaq b o ‘ladilar: uiug" yozuvchilarning qahram onlari h a y o td a


sh u n d ay fe’l-atvorli kishilar tasvirlangan sharoitlarda q an d a y harakat qilsa, 
o ‘ylasa, hissiyotga berilsa, x u d d i shunday fikr y uritadilar, harakat qiladilar, 
x u d d i o 'sh a n d ay h islar b ilan ishlaydilar.
Badiiy to ‘qim a y o rd a m id a hayot m ohiyatini o c h ib bergan va tasvirlash 
m ahorati bilan kitobxonni ishontira olgan yozuvchi asari turm ushning o ‘zidan 
o lin g an , t o ‘qib ch iq arilm ag a n , lekin tasodifiy, xususiy tarzdagi dalillardan 
iborat bo‘lgan asarga nisbatan haqqoniyroq chiqadi. X uddi shuningdek, hayot 
m ohiyatini ochib bergan to 'q im a haqiqatga ishongan inson faqat alohida dalil 
haqiqatini tan oluvchi o d am g a nisbatan donoroq b o ‘ladi.
Ayon b o ‘ladiki, b adiiy t o ‘q im a voqelikni obrazli aks ettirishning z a m r 
sh a rti bo‘lib, sa n ’a t va a d a b iy o tn in g m a ’rifiy aham iyatini, im koniyatlarini 
toMiqroq idrok etishimizga im kon beradi.

Download 6,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   23




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish