(Hamid Olimjon
,
Semurg).
Bunda “ja n g ” va “tang” so‘zlari misralarda o‘ziga xos kuch va bilan jaranglaydi.
B unga sa b a b , shu so ‘zlarning o i c h o v jih atid a n bir xilligi, qofiyadosh b o iib
kelib, ritm n in g m isralar oxiridagi chegarasini bildirishi, xush o h an g va
m usiqiylikni vujudga keltirishidir.
Ikki, u ch , to 'r t, besh va olti b o ‘g ‘inli tu ro q lar birm uncha ko‘p q o ila n a d i.
Ju m la d a n , H a m id O lim jonning “ Z a y n a b va O m o n ” dostonidagi m isralar
4 + 5 b o ‘g i n li tu ro q la r negiziga qurilgan:
4
5
Bir z o ‘r otash, / b ir z o ‘r alanga /
4
5
Ikki qalbga /tu ta sh g a n i rost, /
4
5
Bir sevgikim /jo n beru r ta n g a , /
4
5
H am Z aynab-u /O m onlarga xos. /
B arm oq vaznida tu ro q tugallanishi bilan u n g a kirgan so ‘z yoki so ‘z la r
tugallanishi bir-biriga m os kelishi lozim.
Barmoq vaznidagi sh e’rlam i o ‘qish chog‘ida, o d atd a, muayyan to ‘xtalish,
ya’ni sukut (pauza) bo‘ladi. Bu to ‘xtalish m isralar oxiridagt pauzaga nisbatan
qisqaroq boMadi. “Zaynab va O m on” asaridan keltirilgan yuqoridagi parchaning
h ar bir m israsida aw algi to ‘rt bo‘g ‘indan, y a’n i, b irin ch i tu roqdan s o ‘ng
xuddi shunday ritm ik pauza bor. U ning takrorlanishi ritm ni hosil qiladi.
Barmoq vaznida yozilgan she’ rlam ing m isralardagi b o ‘g‘ inlar miqdori ten g
bo‘lsa, sodda vazn yuzaga keiadi. Agar b irs h e ’m ing yoki bandning o ‘zida turli
m iqdordagi bo'g'inlarga ega misralar tartibli, m utanosib holda mavjud b o ‘lsa,
qo'shm a vazn yuzaga keiadi. Asqad M uxtorning “ C h in yurakdan” sh e’rid an
olingan quyidagi parchada qo‘shma vaznni uchratish mumkin:
4
4
Bizni deya /tin c h hayotni, / 8
4
Q urm oqdasiz /
4
4
4
C hegarada / doim sergak, / 8
4
Turm oqdasiz /
4
K o‘rinib turibdiki, bundagi m isralar b o ‘g ‘in va tu ro q soni jih a tid a n te n g
em as, bo‘g ‘in va turo q 1-va 3-m isralarda b irx il (4 + 4 ); 2-va 4-m isralarda esa,
undan boshqacha (4); bandning birinchi yarm idagi 4 + 4 vazni ikkinchi y arm ida
aynan takrorlanadi va bu takrorlanish qonuniy at tusini oladi.
Erkin vazn
A gar aruz vazni b o ‘g ‘inlam ing qisqa va c h o ‘ziqligi, bo ‘g‘inlarning s o n i,
m a’lum taitibda takrorianishiga qarasa ham da barm oq vazni misralardagi b o ‘g ‘inlar
sonining baravarligi va ularning bir xilda guruhlanishiga tayansa, crkin s h e ’r
turli miqdordagi b o ‘g ‘in va turoqlar mutanosib takrorlanishidan tashkil topadi.
Erkin vazn she’rda yaxlit va bir tekisda takrodanuvchi ritm bolm asdan, she'm ing
ma/.muni, ohangining talabi, misralardagi bo‘g‘inlar soni va ulaming turoqlarga
boMinishi h ar xil boMadi. Bu ho i fikrni va insonning xilm a-xil ruhiy h olatin i
to la ro q ifodalashga, sh e’rda jonli so'zlashuv unsurlarini, ayniqsa, deklamatsiya,
notiqlik, murojaat, chaqiriq kabi nutq xususiyatlarini qayd qilishda, m inbardan
turib she’r aytishda ju d a qulaylik tu g ‘diradi. S he’rda m a ’n o taqozosida erkin
ravishda goh xabar, g o h tashviq, goh tasdiq va go h buyruqqa o ‘tib turiladi.
Lekin erkinlik m isra o x irid a, o 'rta sid a , ichida keladigan pauzalar, xilm a-xil
o hanglarda, sintaksis va m an tiq iy urg'ular, qofiyalar, so ‘z “t a ’kidi” , tovush
takrori va boshqa vositalar bilan birgalikda ritm hosil etishda faol ishtirok qiladi.
S o‘ngra erkin she’rda, sod d a vazndagi kabi q a t’iy bandga ajratish va qofiyalash
p rin sip i yo‘q.L ekin erk in sh e ’m in g vazn, tu ro q jih atid a n xilma-xil b o ‘lishi,
qofiyalash va b an d g a ajratish d ag i o ‘ziga xoslikdan erkin sh e’r hech qanday
qonun-qoidaga Ix^ysunm aydi, unda she’riy nutqqa xos sifat yo‘q, degan xulosa
chiqm asligi kerak.
Awalo, shuni nazarda tutish lozimki, erkin she’r o ‘zbek adabiyotida barm oq
tizim i taraqqiyoti natijasida, xalq og‘zaki va shoir Mayakovskiy ijodi, Turkiya
sarbast she’d, o ‘zbek m u m to z poeziyasidagi m ustazod yoki barm oq tizimining
qo'shm a vazni ta’sirida vujudga kelgan. Barmoq vaznidagi b o ‘gkinlar miqdoriga
am al qilish, turoqlarga b o ‘linish erkin she’iga poydevorlik qiladi. Am m o farqi
shu n d ak i, erkin v a z n d a b ir sh e ’r doirasida b arm o q vaznining turli xil vazn
shakllaridan foydalanib, b o ‘g ‘in lar m iqdori va tu ro q tartib i har xil b o ‘lgan
a s a r paydo boMadiki, u n d a m isra qurilishi ham , qofiya sistem asi, ohang va
p au z alar h am -b a rch a si o ‘zgarib turuvchi fikr va h arak atch an ruhiy h olatn i
to ‘liq va mos ifodalashga m oslanadi.
R itm erkin s h e ’rn in g yuragi hisoblanadi. Bir v azndan ikkinchi vaznga
o 'tish , turoq tartibidagi rang-baranglik erkin she’rda ritm ni uyushtirishga xalaqit
berm aydi. U nda m a ’lu m h o la tn i ifodalovchi m isralar guruhi o (z ritm iga ega
boMadi. H atto ayrim m isralam ing o ‘zida ham ichki ritm boMadi, chunki shoir
b iro r so‘zni alohida t a ’kidlab ko'rsatm oqchi bo‘lganda, m israni bo‘lib yuborib,
o ‘sh a t a ’kidlam oqchi boM gan s o ‘zni alohida yozishi m um kin, shuningdek,
fikr, kechinm a va ruhiy holat talabi bilan she’r misrasi qisqa yoki uzun b o la d i
va b u n d a she’r ritm i h a m o ‘z - o ‘zidan o ‘zgarib ketadi. E rkin sh e’rd a ritm ik
tenglikni ta ’m inlashda m isralar orasidagi bo‘linishlar, “zinapoyalar” alohida
vazifani bajaradi. Bu “zinapoyalar” o'rtasidagi pauzalar biror fikrni yoki so‘zni
b o ‘rttirib ko‘rsatibgina qolm asdan, she’r ritmi yuzaga chiqishiga ko‘maklashadi,
un i kuchaytiradi va ra n g o -ran g qiladi. Zotan, ritm asam ing m azm unini yuzaga
chiqarsa ham . shu ritmning o ‘zi o ‘sha asarni boshqarib boradi. E rkin s h e ’rda
bir necha m isralarning guruhlari ritm d an va ayrim m isralarning o ‘zidagi ichki
ritm dan tashqari, shu ritmik b o ‘lak larn i birlashtiruvchi davriy ritm la r ham
bo‘lishi m um kin. Bu davriy ritm sh e ’riy parchadagi um um iy ritm va um um iy
hissiy b o ‘yoqlar yo'nalishi bilan yuzaga keladi ham da o ‘z o ‘rn id a , aralash
tarzli ichki bandni hosil qiladi. Bu ichki band ritm , ohang, m azm u n to m o n i
bilan qand ay d ir bir m a’naviy in to n a tsio n ritm ik uyg'un b u tu n lik n i hosil
qiladi.
G ‘afur G ‘ulom ning “Turksib yo‘llarid a” va Hamid O lim jonning “ Baxtlar
vodiysi” sh e ’rlari m ana shunday b ir ncch a davriy ritm ga, ichki b an d lar
uyushmasiga bo'lingan bo‘lib, u la rb ir-b irid a n ritm va ohangning kuchayishi,
pasayishi yoki ularning davriy rivojlanishi bilan ajralib tu ra d i. “Turksib
y o ila rid a ” o ‘n bitta shunday “b a n d d a n ” tuzilgan. H ar bir b a n d “ Bu yo'llar,
ko‘p qadim y o ‘llar” misrasi bilan b oshlanadi. H am id O lim jo n n in g “ B axtlar
vodiysi” sh e’ridagi “ Ko‘m -ko‘k, k o ‘m -k o ‘k, ko‘m -ko‘k ” so ‘zlari h a m xuddi
shunday qoliplovchi, uyushtiruvchi v a ta ’kidlovchi vositadir. E rk in vazndagi
m isralar gu ruhi ayrim m isralar va b a n d la r uyushm asidagi ritm la r yig‘indisi
b ir b o 'lib , b utun bir she’r uchun xos boMgan um um iy ritm ik y o ‘nalishni
shakllantiradi. Ritm tabiati matn xususiyati va san’atkom ing shaxsiy uslubiyatiga
qarab h a r xil b o ‘ladi.
D osto n lard a bo‘g ‘inlar soni k o ‘p yoki oz bo ‘lishi, tu ro q la r tartib i ham
erkin ravishda o ‘zgarib turishi m um kin. Baxshilar voqeaning xarakteriga qarab,
goh og‘ir, salmoqli, goh shiddatli, tez va kuchli ritmga m urojaat etadilar. Ular
doston qah ram onlarining m ard o n a v o r jang lari, dushm an b ila n olishuvlari,
otlarn in g chopishini to ia ro q , an iq ro q tasvirlash u chu n o d atd ag i vazndan
chetga chiqadilar hamda o ‘sha harakat va holatlam i aks ettirishga qodir b o ‘lgan
vazn, turo q tarkibidan foydalanadi.
Erkin vazn o ‘zbek she’riyatiga XX asr boshlarida kirib keladi, uning asoschisi
.Cho‘lpon va Fitrat edi. Bu vaznda G ‘a f u r G ‘ulom , H am id O lim jon, M aqsud
Shayxzoda, M irtem ir kabi shoirlar ijod qildilar; R auf Parfi va b oshq a shoirlar
ham muvaffaqiyatlarga erishdilar.
E rkin vazn m etrik tu sh u n ch ad ir, b u n d a y vaznda yozilgan s h e ’rla r ja n ri
turkcha sarbast (erkin) deb ataladi. Sarbastda ritm yaratuvchi b o ‘g ‘in va turoqdir,
bu hoi u n in g alohida sh e’r tiz im i e m a s, balki b a rm o q tiz im in in g vazn
tu rla rid a n biri ekanligini ko‘rsa ta d i. F ik r ko‘p in c h a yash irib b erila d ig a n
ch isto n , m u am m o , tarix ja n rla ri riv o jid an ko‘ringan “ m o d e m s h e ’r ” deb
atalayotgan asarlar o ‘lchovi h am , asosan , erkin vazndir. F itra tn in g “ 0 ‘g u t”
sh e’ri erkin vaznda yozilgan. D astlab k i quyidagi m isralar 4 + 4 + 5 = 13 sodda
vaznida:
O g‘ir yigit, sening g o ‘zal, nurli ko‘zingda
13
Bu m illatning sao d a tin , baxtin o ‘qudim.
13
0 ‘ylashingda, turishingda hamda o‘zingda,
13
Bu yurt uchun qutulishning borligin k o‘rdim .
13
T u rm a-yugur, tin m a -tirish , bukilma-yuksal,
13
H urkm a-kurash, q o ‘rqm a-yopish, yo‘rilm a-qo‘zg‘aI!
13
A m m o sh undan keyingi m israd a 13 lik turkumdn bir b o ‘g ‘in ortadi:
El yo‘lini t o ‘sib tu rg an eski bulullam i 14
so‘ng 13 likturk um yana davom etadi:
Y ondirib q o ‘y, yirtib tashla, barchasin yo‘q et!
S h u n d a n keyingi m isradan b esh b o ‘g ‘inli turo q tushib qoladi:
Q ilolm asang shu ishlarni,
Biroq en d i to ‘la misra 2 lik (vertikal) misraga b o ‘lib tashlanadi:
Sening u c h u n xo'rlik d ir bu!
Yiqil, y o 'q o l, ket!
D e m a k , s h e ’rda ikki o 'r in d a erkinlik bor. Xulosa qilib aytish m um kinki,
erkin v azn sodda vazndagi erkinlikdir.
0 ‘q u d im , k o 'rd im , y u k sal, q o ‘z g ‘al, e t - k e t q o fiy ala ri fe ’ld an d ir,
k o 'z in g d a —o ‘zingda qofiyasi so‘z turkum laridan biri bo‘lgan otga mansubdir.
0 ‘q u d im —ko‘rdim ikki xil o ‘zakdan tuzilgan qofiya (o‘quko‘r), shu sababli,
qofiya nazariyasiga ko‘ra xatoli qofiyadir, asosiy ridfli va xurujli qo ‘shimchali
qofiyadir, u - r a v iy e m a s , d —vasl, m - x u r u j ;y u k s a l - q o ‘zg‘al, o ‘zakqofiyadir,
1 -1 raviydir; e t - k e t ham o ‘za k q o fiy ad ir, t - t raviydir, ko ‘z i n g d a - o ‘zingda
asosiy ra d ifli q o ‘shim chali qofy ad ir, z —z raviy, n g —vasl, d —xuruj, a —
mazid. Bu she'rqofiyasi erkin va folklorqofiyasiga yaqin, chunki qofiyasining
ko‘pi fe’ldir, hozir n o to ‘la qofiya deb ataluvchi “xatoli” qofiya ham bor. Qofiya
tartibi ham erkindir, bunga she’rnm g turli bandliligi sababchidir, b irin ch i
b an d
Do'stlaringiz bilan baham: |