Adabiyotshunoslikka



Download 6,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/23
Sana26.02.2022
Hajmi6,97 Mb.
#465803
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   23
Bog'liq
Adabiyotshunoslika kirish (E.Xudoyberdiyev)

(Bobur. Muxtasar)
“ Ling” bo ‘g‘ini o ‘ta cho‘ziqdir. U misra oxirida keladi. O 'ta cho‘ziq b o ‘g ‘in 
(ishq) O gahiyning “ S h o ‘xi diloro” g ‘azalida m isra ichida kelgan va c h o ‘ziq 
ham qisqa (— V) b o ‘g ‘inlar vazifasini o ‘tagan:
Ishq o fa /ti jo n o‘ldu/g‘i m ashhuri/ jah ondu r. /
Kim , hosi/li savdoyi /g ‘am i ishq /z iy o n d u r/
------ V 
/ V - V / V - V / V — /
Bu g‘azal hazaj bahrida bitilgan. “Ishq’' so‘zi 1 -misrada o ‘zidan keyin keluvchi 
so ‘z unli tovush (0) bilan boshlangani uchun (“ ishq o fati” birikm asida) u n g a 
qo‘shilib ketadi. Am m o u 2-misrada o ‘zidan keyin keluvchi so‘z undosh tovush 
bilan boshlangani sababli unga qo‘shilmaydi va ikki b o ‘g ‘in vazifasini bajaradi.
A ruzda yozilgan sh e ’rlardagi b o ‘g ‘in larn in g qisqalik, c h o ‘ziqlik va o ‘ta
c h o ‘ziqlik jih a tid a n farq etishi ilmiy jih a td a n isbotlan gan . Q isqa b o ‘g ‘in n i 
aytishga o 'r ta c h a 73,5 c h o ‘ziq, b o ‘g‘in n i ay tish g a 130,6 m illisekund v aq t 
sarflangan. 0 ‘t a c h o ‘z iq b o ‘g‘in e s a o ‘rtacha 195 m sek.ni talab qiladi.
B arm oq vazni arab bosqinchilari M arkaziy O siyoni istilo etishidan a w a l 
ya’ni, qadimgi turkiy xalqlarshe’riyatida, q o ‘shiqchiligida yetakchilik q ilg an. 
Barmoq tizim i o ‘zbek m um toz nazm ida h am ishlatilgan. Qadim gi m aq o llar, 
topishm oqlar, M ah m u d Q oshg'ariyning “ D ev o n u lu g ‘o tit tu rk ” k ito b id a
keltirilgan q o ‘shiqlar shundan guvohlik beradiki, arab lar istilosidan keyin b u
yerdagi xalqlar sh e ’riyatiga aruz vazni nazariyasi kirib keladi va q ariy b o ‘n 
ikki asr davom ida nazm da hukm ronlik qildi.
Yassaviy hikmatlari aruz va barmoq vaznlarida yozilgan, fors-tojik she’riyatida 
hazaj bahri yetakchi o ‘ringa chiqdi. 0 ‘zbek sh e’riyatida ramal va hazaj b ah rla ri 
asosiy o ‘rinni egallagani holda, m utaq orib, tavil, kom il bahrlari k a m ro q
ishlatilgan.
Aruzda bahrdan so‘ng turkum tushunchasi bor. Fitrat bu atam ani b a rm o q
vazniga kiritgan edi. U aruzga ham kiritildi.
Turkum h a r m isradagi um um iy b o ‘g ‘in so n in i bildiradi.
R ahm ayla/N ihoniyga, / O lloh s e /n g a rahm e tsu n ,/
_ _ v / V — / — V / 
V ----- /
B axtingni/ochib q ilsu n / d av latn i /ra v o n h ar d a m /
- - V / V - / - v / v ----- /
{Hamza.
Jon on a chiqar d ild a n .)


Bu m isralam ing h ar biri 14 b o ‘g ‘inli, g‘azalning boshqa 7 ta bayti misralari 
ham shunday b o ‘lib, bu sh e ’r turkum i o ‘n to ‘rtlikdir, ya’ni hazaj bahriga 
m ansubdir. Zavqiyning “A fandilar” , Chaixiyning “Vafodan vafo” she’rlarida 
h am bunday h o ln i ko‘rish m um kin.
T urkum ning aru zd a yana bir turi ham borki, u n d a m isrlardagi b o ‘g‘inlar 
sonining umumiy tengligi sxemalarda kuzatilsa-da, m atnda o ‘zgacha hoi mavjud. 
M ashrabning “ K o‘n glim ni b erd im ” g iazalida:
- - / V - / - / V - -
vazni ishlatilgan, h a r m israsi o ‘n b o ‘g‘inli, b iro q sh e ’rda, m ana bu birinchi 
misrada
Ey n o /z a n in im , m enga / rahm q il,/
- - / v - / - / v - - /
Q o ld im /se n i deb /y u z ming /b a lo g ‘a /
m atni o ‘n bo ‘g ‘inli em as, balki to ‘qqiz bo‘g‘inlidir. “ R ahm ” so‘zi birgram m atik 
b o ‘g ‘in, am m o u o ‘ta c h o ‘ziq b o ‘g ‘in sifatida ikki bo ‘g‘in (V —) vazifasini ado 
etadi. Bunday hoi aruzda k o ‘p uchraydi.
A ruzda ritm ni uyushtirishda qatnashuvchi elem en tlar b o ‘g ‘in, rukn, vazn, 
ritmik pauza va turkum dir.
XX asrga kelib o ‘zbek sh e ’riyatida barm oq vazni yetakchi o ‘ringa chiqdi, 
a y rim sh o irlar erk in v az n (sarbast ja n ri)d a ham s h e ’r yozdilar. H abibiy, 
S o b ir A bdulla, C h a rx iy , C h u stiy , Erkin V ohidov, Jam o l K am ol kabi 
s h o irla r b arm o q v az n i b ila n b ir q a to rd a aruz v aznida ham yozdilar. S ob ir 
A b d u lla , H a b ib iy , C h a rx iy , U lfa t, V osit S a ’d u lla d e v o n la ri, E rk in
V o h id o v n in g “Y oshlik d e v o n i” o 'z b e k she’riyatid a aru z vazni salm oqli 
ekanligini ko‘rsatdi.
B arm oq vazni
B arm oq vazni xalq im izn in g eng qadim gi og 'zak i poeziyasi n am unalari 
orq aliyuzag a kelgan. Bunga m ashh urtilshun osolim M ahm ud Qoshg‘ariyning 
“ D evonu lug'otit tu rk ” asarida “qoshug*“ deb atalgan qadim gi link parchalar, 
x a lq m aqollari yoki o ‘z bek xalq topishm oqlari va a n ’anaviy d ostonlarning 
s h e ’r tuzilishidagi xususiyatlari dalil b o 'la oladi.


“ D evon”dagi parchalarda barm oq vaznining besh, olti, yetti, sakkiz, o ‘n, 
o ‘n bir, o ‘n uch b o ‘g‘inli turkum larning vaznlari juda kam. B undan poeziyada 
dastlab kichik hajmli turkumlar va vaznlar kelib chiqqan, katta hajmli turkum lar 
va vaznlar esa she’r tuzilishi taraqqiyotining bundan keyingi davrlariga mansubdir, 
deb xulosa chiqarish mumkin.
O 'zbek xaiq dostonlari barmoq sistem asining vazn va ritm im koniyatlarini 
bag'oyat kengaytiradi. Ularda turli tu rk u m lar tasvirlanayotgan vaziyatga m os 
holda o ‘zaro almashinib turgan.
XX asr o ‘zbek poeziyasida barmoq yetakchi vaznga aylandi. Bu ish C h o ‘lpon 
va Fitrat singari jadidlarning xizm atidir. B arm oq vazni sillabik (b o ‘g ‘in) sh e’r 
sistem asi hisoblanadi, chunki u h a r b ir m israda m u ay y an m iq do rd agi 
bo‘g ‘inlar soni teng va m utanosib b o ‘lishiga qaraydi. B arm oq v azn id a ritm , 
b irin ch id an , b o ‘g ‘inlarning sifatiga cm as, balki soniga, ik k in ch id an , bu 
bo‘g ‘in lar sonining band m isralaridagi izchilligiga, u c h in c h id a n , h a r bir 
m isradagi b o ‘g ‘inlam ing m uayyan tartib d a turoqlarga boM inib ketishiga, 
to'rtinchidan, har bir turoq oxirida qisqa ritmik pauza (to :xtam) hosil bolishiga 
suyanadi.
U m um an, she’r ritmi talaffuzda bir m e’yordagi nutq b o ‘laklarining qonuniy 
alm ashinib kelishidir, deya aytish m u m k in , lekin ritm n in g xususiyati va 
ritm ni tashkil qilish milliy she’riy atd a va undagi sh e’r tizim larid a h a r xildir.
Barm oq vaznida misralar faqat b o ‘g ‘ in soniga tayanadi:

5
Sevishganlar / topishgusidir, / = 9

5
Jo n larjo n g a / yopishgusidir, / = 9
(H am id Olim jon, Z aynab va O m on)
Bu m isralam ing h ar biri 9 b o ‘g ‘inlidir. 4 + 5 asa m in g asosiy vazni, u 

2 + 2 + 5 , yo 4 + 3 + 2 tarzida ichki k o ‘rinishlarga ega b o ‘lishi m um k in; 9 shu 
sh e’r vaznining turkum idir, tu rli vazn lar shu tu rk u m d an tu rla n ib chiqadi; 
yettilik, o ‘nbirlik va boshqa tu rk u m lar ham mavjud.
Barm oq vaznida b o ‘g ‘inning sifati, urg'uli yoki urg'usizligi farqsizdir.
Chalasavo'd A qilm irzo' yurtga’ d o dxo'h, 4 
Yelkasida' banoras to ‘n ', boshda qulo’h 5
(Sobir Abdulla, A qilm irzoning “d o n ish m a n d ”liklari).
Bu m isrlarda urg‘ular soni b ir m e ’yorda em as, 1-m isrda u rg ‘u soni 4 ta 
bo‘lsa, 2-m israda 5 ta, natijada b u urg‘ularning m isralardagi joylanishida ham
tartib o ‘zgaigan.


B a rm o q vaznida ritm ni yuzaga keltiruvchi u nsurlardan biri turoq dir. Ü 
b o ‘g ‘in la rn in g m isralararo m uayyan tartibda guruhlanib kelishidir. Bunday 
g u ru h la n ish sh e ’rni o ic h o v li qiladi. Amin U m ariyning “ Y o m g ird a ” she’ri 
3 + 3 + 3 tarzida guruhlangan:


3
S h e ’rlarim /-c h e c h a g im , / hayotim , / = 9


3
S h e’rlarim / boylikdir, / bisotim, /= 9


3
Y om g‘irdan / n am lan m as, / qanotim , / = 9


3
O sham an / bulutlar, / to g ‘idan. /= 9
T u ro q la r o ic h o v jih atid a n xilm a-xildir va bu xilm a-xil turoqlarning 
m isralard a tartib li alm ashinib kelishlari ham tu rli-tum an dir. H a r b ir turoq. 
eng a w a lo , o ‘z tarkibida nechta b o ‘g ‘in borligi bilan xarakterlanadi. T uroqlar 
8 b o ‘g ‘inligicha, balki undan ham ortiq boiishi mumkin; turoq b irb o ‘g ‘inlidan 
boshlanadi.


1
T o ‘xtam adi / q onli / jang /= 7


1
B o id i devning / holi / tang, /= 7

II 
III

Download 6,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   23




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish