Adabiyotshunoslikka

Sujet qismlari
Badiiy asar sujeti b ir n e c h a tarkibiy qism lardan iborat va ular o ‘zaro 
b o g ‘liq; qism lar q atoriga ek spozitsiya, tugun, voqea rivoji, kulm inatsiya va 
yech im kiradi. Ba'zi asarlarda sujetning prolog (m uqaddim a) va epilog (xotima) 
k a b i qism lari ham b o ‘ladi. A sarning o ‘zida sujetning b arch a qism lari boMishi 
s h a r t em as. A m m o tugun va kulm inatsiya bo‘lishi zarur. X ususan, prolog va 
e p ilo g kam uchraydi. Lirik asa rla rd a esa sujet qism larini b irm a-b ir qidirib,

---

topish ancha qiyin. Ulardagi sujet qismlari haqida gapirganda, fíkrlar oqim ining 
boshlanishi. m antiqli tarzda davom ettirilishi, rivoji, yakunlanishi t o ‘g ‘risida 
so ‘z yuritish, kechinm a tasdiqlanishi yo inkor qilinishi m um kin. E pik va 
dramatik asarlaming barchasida. lirik-epik asarlaming ko‘pchiligida ckspo/itsiya, 
tugun, voqca rivoji, kulminatsiya, yechim mavjud b o ia d i.
Sujet qism larining h ar biri badiiy asar m azm unini o ch ish da m uay yan
vazifani bajaradi. Shunga ko‘ra ulam ing h arbirini alohida-alohida ko‘rib o ‘tish 
va aniq m ushohada qilish zarur. Sujet qism lari va qahram on xarakteri rivojini 
birga tahlil etm ay, asar m azm unini shu nchak i hikoya qílib b erish q u ru q
bayonchilikdir. C hunki sujet xarakter tarixidir.
E kspozitsiya. K o‘pchilik asarlard a yozuvchilar su jetlard ag i v o q e a la r 
boshlangunga qadar ishtirok etuvchi shaxslarning qanday yashaganliklari, o'sib, 
ulg‘ayishlari, xarak ter xususiyatlarining shakllanishi haqida hikoya qiladilar. 
Bu hikoya asa r ziddiyati boshlangandan keyin s o d irb o ia d ig a n q a h ra m o n la r 
xatti-harakatlarin i asoslash va shu y o ‘l bilan kitobxonni ularga tay yo rlash va 
ishontirish u ch u n qilingan dastlabki zaruriyatdir.
Ziddiyat yuzaga kelgunga q ad a r qiyofasini shakliantirgan sh a ro itn in g va 
unda q aro r to pgan xarakter xususiyatlarining tasviri ekspozitsiya d e b ataladi. 
Ekspozitsiya asarda ishtirok etuvchi shaxslarning badiiy his qilinayotgan ziddiyat 
davom idagi xatti-harakatlarini dalillash vazifasini o ‘taydi; h ay o tlari, o ‘sish, 
ulg‘ayishlari t o ‘g ‘risidagi m a’lu m o tla r turli o ‘rin!arda b erila d i. 0 ‘lm as 
Umarbekovning “Yoz yomg‘iri” qissasida Munisxon bilan Rahim jon Saidovning 
asosiy voqealardan aw algi hayotlari, lurm ush qurishlari, x arak tcrlarid ag i 
qirralarning shakllanishi turli b o b lard a hikoya qilinadi. B unday ekspozitsiya 
kechiktirilgan ekspozitsiya deyiladi. Biroq ekspozitsiya asaming qayerida kelirmsin, 
h ar doim bir vazifani bajaradi, y a’ni kitobxonni q a h ra m o n la r b ilan , ular 
xarakteri shakllangan sharoit bilan tan ish tirad i, u la m in g keyingi x atti- 
harakatlarini dalillashga yo‘l ochadi.
Biz O ybekning “ Qutlug4 q o n ” ro m an i ekspozitsiyasidan YoM chining 
qishloqda o g ‘ir hayot kechiiganini, on asi o ‘lgach, qarzga b o tg a n in i, yerni 
sotishga m ajbur boMganini va ukasini tashlab, Toshkentga ish qidirib kelganini 
ham da shaharda, tog‘asinikida ham qashshoqlarcha kun k o 'ray o tg an in i, turli 
toifadagi kishilar bilan tanishganini bilib olam iz. Bularning ham m asi bizning 
keyinchalik YoMchi qalbida og‘ir hayotga, qashshoqlikka va kishilam i shunday 
turm ushga m ahkum etgan sharoitga nisbatan norozilik tuy g'usi uyg‘onishiga, 
ongining o ‘sishiga, milliy ozodlik harakatining q ah ram o n ig a aylanishiga 
ishonishim iz uchun imkon beradi.
Dramatik asarlarda ekspozitsiya m a’lumotlari ko‘pincha ayrim ishtirok etuvchi 
shaxslarning axboroti yo hikoyasida beriladi. Izzat Sultonning “ Im on” dramasida 
YoMdosh va Sanjarovlaming asardagi asosiy voqealardan, ziddiyat boshlanishidan 
avvalgi, ya’ni um sh yillaridagi yashash tarzlari, xatti-harakatlari, xulq-atvorlari

---

p ro fesso r Komilovning hikoyasi orqali m a’lum qilinadi. Ayrim pyesalarda esa 
ekspozitsiya m a ’lum otlari vo sitalar tarzida, ya’ni aks etlirilayotgan ziddiyat 
so d ir b o ‘lgan vaziyatning o ‘zi orq ali yuzberadi. S arvar A zim ovning “Q onli 
s a r o b ” dram asidagi vaziyatdan, qahram onlarning o 'z a ro m unosabatlaridan, 
t o ‘qnashuvlaridan ularning b ir vaqtlar o ‘z m am lakatini tashlab ketganligini, 
ch e t elda turli ishlar qilganliklarini, doim o Vatan xayoli bilan yashaganliklarini 
va tu rli voqealam i boshlaridan kcchirganliklarini bilib olam iz.
K o‘ram izki, ekspozitsiya a sa r m azm unini to ‘liq o ch ish da va kitobxonni 
unga ishontirishda muhim ahamiyatga ega.
T ugun va voqea rivoji. A sardagi voqealar rivojini boshlovchi ziddiyatlar- 
n in g p ay d o b o lish in i ko‘rsatuvchi o ‘rinlar tugun deb ataladi. T ugun yuzaga 
kelgan ziddiyatni ochib berish yo‘lib ila n kitobxonning asar mavzusini to ‘g‘ri 
tushunishiga imkon tug‘diradi.
N avoiyning «Layli va M ajn u n » dostoni tuguniga Q aysning Laylini sevib 
qolishi, Laylining otasi sovchilaiga rad javobi berishi kiradi. Tugun Qaysning 
m u staq il fikrlovchi, ch in o sh iq , erkinlikni sevishini, o ‘z biqiq m uhitidan 
n o ro z i kishiligini k o'rsatadi. T u g u n Laylining otasining «jinni» (M ajnun)ga 
o ‘z qizini yerishdan o r qilishi bilan b o g liq boMgan badiiy kontliktga ham
tutashadi.
Asarda voqea rivoji ham katta ahamiyatga ega. U asartugunidan boshlanadi. 
V oqea rivojida kishilar orasidagi m unosabat va ziddiyatlar yuzaga chiqadi; insoniy 
x a ra k te rla rn in g tu rli-tu m a n qirralari ayon b o ‘ladi, shaxslarning shakllanishi 
va ulg ‘ayish tarixi aks etadi.
A gar tu gun kitobxonning asard a ko‘rsatilgan m uam m oni tushunishiga yo‘l 
o c h sa , voqea rivoji ju m b o q n in g hal etilishi yo‘llari haqida ham m ulohaza 
tu g ‘d irad i. “ Q u tlu g 4 qon” ro m an id a g i voqealar rivoji davom ida YoMchining 
m a ’n av iy boyishi, zulm ga q arsh i kurashish zarurligini anglay borishi, zolim
boylarga qarshi faol harakatga kirishishi, nihoyat, ozodlikka chiqish mumkinligi 
yoMlarini tushuna boshlashi ayon b o ia d i. Shu voqealar rivoji yordamida kitobxon 
o n g ig a ro m an mavzusi, ya’n i insofsiz va diyonatsiz boylar bilan m ehnatkash 
xalq orasidagi m unosabatlar m uam m osi kurash orqali hal b o iis h i to ‘g ‘risidagi 
fikr singdiriladi.
K uim inatsiya va yechim . V o q e a la r rivojidagi eng keskin, hayajonli jihat 
kulm inatsiya (cho‘qqi) deb ataladi. Kuiminatsiya asarda ko‘tarilgan muam m oni 
n ih o y a td a o 'tk irlash tirib , k u ch a y tirib , t a ’sirchanligini oshirib borishi bilan 
m azm u n d o rd ir.
“Q utlug4 q o n ” rom anida Y o‘lchi singan ezilgan m ehnatkashlam ing kolonial 
zu lm g a va uning malayiga aylangan b a ’zi mahalliy hukm dorlar zo ‘ravonligiga 
q arsh i q o ‘zg‘olon ko‘tarishi asa m in g kulminatsiyasidir. U q o ‘yilgan masalani 
ch u q u rro q , to ‘liqroq, yorqinroq his etishimizga, atroflicha tushunishim izga va 
eslab qolishim izga yordam beradi.

---

Kulminatsiya faqat epik, lirik-epik va dram atik asarlardagina em as, balki 
lirik she'rlarda ham m avjud. Ehtiros bilan yozilgan h ar bir sh e’rdagi fikr 
oqim ining yuqori nuqtasi kulminatsiyadir.
Kulm inatsiya keng k o ’Iamli, yiriksujetii asarlard a faqat bir o ‘rin dag in a 
em as, balki h a r b ir s u je t chizig‘ida bo‘lishi m um kin. Biroq ularning barchasi 
asam ingum um sujet oqimíga bo‘ysundirilgan b o ia d i. Oybekning “ U lug‘ y o l ” 
rom anida um um kulm inatsion nuqtadan tashqari U m arali, Z u m rad , U n sin
xarakterlariga tegishli b o lg a n alohida k ulm inatsion n u qtalar ham bor. U la r 
asam ing har jo y -h ar joyida muayyan bir keskin hoiatlarni vujudga keltiradi va 
shu yo‘l bilan hayotning haqqoniy aks ettirilishiga dastak b o ‘ladi.
Kulminatsiya yozuvchi uslubiga ko‘ra asam ing oxirida, o ‘rtasida va h a tto
boshida ham kelishi m umkin.
«Layli va M ajnun» dostonida kulm inatsiya asar ichida (o ‘rtasid a)d ir, u 
t o r t qaltis voqeani o ‘z ichiga oladi: a) ota-o n asi Q aysni Ka’baga olib b o rad i, 
uni tavba qildirm oqchi boMadi, am m o Q ays x u d o d an ishqni k uchaytirishni 
so'raydi; b) Navfal M ajnunga ko‘m aklashish u c h u n Laylining otasiga q arsh i 
urush ochadi va bunda nstuniikka erishadi. Otasi Laylini o ldirm oq chi b o ‘ladi, 
buni bilgan M ajnun urushni to ‘xtatadi va Laylini o iim d a n saqlab q oladi; v) 
Layli Ibn Salomga pinhona unashtiriladi, Layli eshitib, noroziligini bildiradi. 
Ibn Salom to ‘yda ko‘p ichib, yiqilib qoladi, Layli t o ‘y kuni tunda sa h ro g a 
borib, M ajnun bilan uchrashib, unga vosil boMadi (iffat saqlangan h o ld a).
O lm a s Umarbekovning “Yoz y o m g iri” qissasi xuddi shunday kulm inatsion 
cho‘qqidan, ya’ni M unisxonning oMdirilishidan boshlanadi. Keyin esa m u a llif 
shu voqeaning tafsilotlarini, q and ay so d ir boM ganligini, sab ab larin i va 
m ohiyatini oshkor etadi. Bu uslub yozuvchidan katta m ahorat talab q ilad i. 
Chunki dastlabki sahifalarda boshlangan dram atik holat asar oxirigacha d av o m
qiiishi kerak.
Kulm inatsiya asam ing eng keskin, h ay ajonli o 'rn i b o ig an lig i sab a b li 
kitobxonni ziddiyat qanday barham top ish i, yakunlanishi haqida o ‘y lash ga 
majbur qiladi. Tasvirlanayotgan voqea sirlarining qanday ochilishini ko‘rsatuvchi 
yoki kitobxonga uning hal etilish yo'llari haqida tushuncha beruvchi o ‘rin a s a r 
yechimi deb ataladi. “Qutlug' qon”da qo‘zg‘olonning bostirilishi va Yo‘lchining 
o ‘limi rom an yechim idir.
Anglashiladiki, ziddiyatlar asar tu g u n id a yuzaga kelib, voqealar riv o jid a 
keng k o lam d a ayon b o ‘la boradi, kulminatsiyada nihoyatda yuksak o ‘tkirlik va 
keskinlikka erishadi ham da yechimda hal boMadi.
Proles va epilog. Asosiysujet rivojidan aw al beriJadigan o ‘ziga xos m uqaddim a 
prolog
deb ataladi. Prolog sujet rivojidan oldin kelib, asardagi voqealam ing en g
dastlabki sabablarini ochishga dastyorlik qiladi. Bu sabablar keyingi h o la tla r va 
harakatlar mohiyatini aniq-ravshan qiladi. S a rv a r Azimovning “Qonli s a r o b ” 
dram asining prologida asosiy q ah ram o n lard an M avlono Fig‘oniy, S h ayx

---

Abdulfotih, Yurtolbek, Saidxonlar birin-ketin sahnada paydo bo'lib, uzoq yillar 
aw al o ‘zlarining vatanlaridan ketib, chet elga kclib qolganlari, sarson-sargardon 
bo'lganlari, ikkinchi jahon urushi davridagi kechmishlari va kelajakka oid rejalari 
haqida so‘zlaydilar. Bu so‘zlar ulaming keyingi xatli-harakatlari, qismatlari qanday 
sabablaiga ko‘ra shunday bo'lganligini tushunishga yordam bcradi.
O datda, prolog asarning eng boshida bo‘ladi. Lekin b a ’zan vozuvchilar uni 
asarning boshqa qism lariga, h atto oxiriga k o x h irib ham qo'yadilar. Bunday 
holni Gogolning “ Q o ‘rqinchli qasos” deb atalgan ertak-qissasida uchratam iz. 
A sarni xotim alovchi q o ‘shig‘ida uzoq yillar a w a l Ivan va Petro ishtirokida 
fojiali voqealar so d ir b o ‘lganligi, Ivanning halokati va “q o ‘rqinchli qasosi” 
haqida hikoya qilinadi. X uddi shu og‘ir voqealar qissada Danila va K aterina 
oilasida yuzbergan barcha baxtsizliklarning va Petro qarindoshlaridan boMmish 
Jo d u g a r qilgan h a m m a jin o y atla rn in g dastlabki sabablaridir. Shunga k o kra 
bandurachi qo ‘shig‘i asa r oxirida berilgan boMsa-da, “Q o ‘rqinchli qasos” ning 
prologi hisoblanadi.
Yozuvchi a sa r y e c h im id a p ersonajlarning keyingi taq diri y etarlicha 
ochilm agan deb hisoblagan paytlarda epilogdan foydalanadi. Bundan tashqari, 
epilogda san ’atk o r asa rd a tasvirlangan voqea va xarakterlarga nisbatan o ‘z 
m unosabatini, u la r u stid an chiqaradigan hukm ini an iq ro q ifodalashga ham
h arak at qiladi. A sarda tasvirlangan voqealar va x arak terlar rivojidan kelib 
chiqadigan eng so ‘nggi natijalarni aks ettiruvchi jihat epilog deb ataladi.
Yozuvchi Abdulla Q ahhom ing “Sinchalak” povesti xotimasida, ya’ni epilogda 
qahram o n larn in g asardagi asosiy voqealardan b ir n ech a yil o ‘tganda keyingi 
hayoti va ulam ing o ‘zaro munosabatlari, to ‘qnashuvlari qanday yakunlanganligi 
haqida ma'lumot beriladi. Xususan, Qalandarovning kishilaiga munosabati ancha 
yaxshilanganligi, S aid an in g K ozim bek bilan tu n n u s h qurib, sovxozga ishga 
o ‘tganligi hamda Tojixonning Hamidulladan ajrashganligi aytiladi. Epilog oxirida 
yozuvchi: “T aqdirini o ‘z q o ‘liga oigan odam larning kelajagi, albatta, yorqin 
b o kladi, hali bu n e ’m atg a erishm aganlarning kurash yo‘lini y o ritad i” deb 
o ‘zining qahram onlariga b o ‘lgan munosabatini, ulam ing hayot taqdiri haqidagi 
xulosalarini aniq -ravshan ifodalaydi.
A sarlard a v o q e a la rn in g e ste tik y ak u n lan g a n lig id an ko ‘ra, u la m in g
hayotiyligi m u h im ro q b o ‘lib qoladi. Bu m asala asar sujeti uchun m uhim dir. 
B undan tashqari, badiiy sujetni aniqlashda asarning bosh qahram oni faoliyatiga 
ta y a n ish lozim , c h u n k i a sa r niazm u n id an kelib ch iq adigan g 'o y a shu bosh 
qah ram o n orqali ifoda qilinadi. “ S an ’atkom ing erkinligi ko‘zlangan g ‘oyaviy- 
b ad iiy vazifalarni y e c h ish n in g eng maqbul su jet-k o m p o zitsio n yechim ini 
to p ish , asarn ing ich ki q u rilish in i uyushtirishga individual yondashish bilan 
b o g ‘liq d ir” . Y ozuvchi a s a r sujetini sh akllantirishd a faqat nazariy fikrlarga 
su y an ish bilan k ifo y alan ib qolm aydi. E ndilikda sujet q urishn in g o ‘zi q a t’iy

---

q o id alar bilan cheklanm aydi. U tasvirianayotgan v o q e a la r dinam ikasi, 
s a n ’atk o rn in g u lar m ag‘zini chaqishi bilan b elg ilan ad i. S ujet qism larining 
o ld in d an tayinlangan b ir o ‘rinda kelishi ham m a a s a rla r u c h u n shart em as. 
Ekspozitsiya tu g tin d an avvalgina em as, balki keyin h a m keladi (A bdulla 
Q ahhorning “Q o 'sh c h n o r chiroqlari” rom anida sh unday ). Ekspozitsiya asar 
ichiga sochib yuborilishi ham m um kin. Tuguni ham , yechim i ham b o ‘lm agan 
asar m azm unsiz safsatadan boshqa narsa emas.
Adabiyot ilm ining ko‘rsatishicha, sujetning besh xil k o ‘rinishi mavjud:
1. Xronikal sujet. Bunday sujetda voqea tarixiy va m antiqiy jihatdan birin- 
ketin, izchil ko‘rsatiladi (m asalan, P arda T u rsu n n in g “ 0 ‘qituvchi” rom ani 
sujeti shunday).
2. Konsentrik sujet. Bu xil sujetda voqealar sabab-oqibat tarzida, bir markaz^a 
jalb etilgan holda bayon etiladi.
3. Retrospektiv sujet. Voqea rivoji to 'x tatilib , tarix ga m urojaat qilinadi, 
ya’ni ortga qaytiladi (A bdulla Q odiriyning “0 ‘tgan k u n la r” rom ani shunday 
sujetga ega).
4. Assotsiativ sujet. Bunisi obyektiv tasvir bilan birga subyektiv his-tuyg‘ular, 
xotiralar, tasaw urlar ham aks ettiriladigan, psixologizm ga tayangan sujetdir, 
iehki kechinm alar, o ‘y va ehtiroslar ham sujetda o ‘rin olad i (O ybekning 
“ Q utlug‘ q o n ” roinani shunday sujet bilan tanilgan).
5. Sintetik sujet. Q orishiq tarzli sujet xilm a-xil tasv ir usullariga suyanadi, 
tahlil realistik boMadi, hayot turli y o ila r bilan t o i a k o ‘rsatiladi, voqea tasviri 
determ iniv (sababli bog‘lanish tarzida) ko‘rinadi (O ybekning “ Bolalik” asari 
sujeti shunaqa).
Sujet badiiy asar qah ram o n i tarixidir, shu sab ab li u bosh qah ram o n
obraziga asoslanadi. Buyuk Navoiyning “ Farhod va Shirin” dostoni1 54 bobdan 
iborat, oldingi 11 va oxirgi 2 bob sujetga kirm aydi, u lar m uqaddim a va epilog 
o ‘rnidadir. Asarda avtor obrazi (rivoyati) va h a r b o b oxirida lirik chekinish 
h am asar boshidan oxirigacha davom etuvchi epik voqea m avjud, dem ak, bu 
doston lirik-epikdir, sujeti ham shunday sujet ekspozitsiya (tanishuv), tugun, 
voqea rivoji, kulminatsiya (cho‘qqi), yechim kabi qism lardan iboratligi m a’lum.
Ekspozitsiya 12, 13-boblami o ‘z ichiga oladi. U bizni C hin (Xitoy) xoqoni, 
uning o ‘g‘li Farhod va F arhodning muallimi donishm and bilan uchrashtiradi. 
Ekspozitsiya Farhodni iste’dodli bola sifatida ko‘rsatadi. U ning o'qishi haqida 
shunday deyilgan:
Agar bir qatla ko‘rdi h ar saboqni,
Yana ochm oq yo‘q erdi ul varaqni (70-bet).
1 ( A lis h e r N a v o iy . M u k a m m a l a s a r l a r t o 'p l a m i . Y ig irm a t o m l i k , s a k k i z i n c h i to m . X a m s a . 
F a r h o d v a S h irin . T.: “ F a n ” , 1 9 9 1 )

---

Tugun 14-32-boblardagi voqealardasodirbo‘ladi. Ekspozitsiyadan keyinroq, 
hali yosh bola b o ‘lgan F arhodda g‘oyibdan sevgi paydo b o ‘ladi va Farhodni 
“Z a ’faron q ila m a n ” deydi, bu ham hali tu gun em as, balki tugunning paydo 
bo'la boshlashi edi, ch unki hali F arh o d kimni sevadi, uni ko‘rganm¡, seviküsi 
ham Farhodni sevadim i degan savollaigajavob yo‘q edi. D ostonda oliy tuyg‘u 
ehtiro si-h ijro n g ‘am i va aldang an sevgi m avzusidir. U n d a ijtim oiy zulm , 
zo ‘ravonlik, so x ta m u habbat bilan m ajoziy (dunyoviy) ishqi haqiqiy (ilohiy) 
ishqqa aylangan kuchli hayajonlaro‘rtasidagi ziddiyat konfliktni yuzaga keltirndi 
va bu konflikt doston sujetiga dastak bo ‘lib qoladi.
G 'a m g in lik — F arh o d n in g m uhim belgisi. X oqon o ‘g‘lini b u n d an xalos 
etish uchun to ‘rt q a sr qurdiradi. F arh o d qurilishda M oniydan naqqoshlikni, 
B oniydan m e ’m o rlik n i, Q o ra n d an tosh y o ^ is h n i o 'rg an ad i, ko ‘p ilm larni 
egallaydi. A m m o F arhodning g ‘ami kamaymaydi. U otasi xazinasida Iskandar 
oynasini ko‘rib qoladi, bu o y n aduny oni ko‘rsatadi. M a’lum bo‘ladiki, yunonga 
borilsa, oynadagi sir ochiladi. Shunda F arhod otasiga yuzlanib:
D edi: H a r ishni qilmish odam izod,
T afak k u r birla bilmish odam izod.
U lu m ichra m ango to bo‘ldi madxal,
T o p ilm a s m ushkile m en qilm ag‘o n hal (122-bet).
deydi.
X o qon va m e h rib o n v azir M ulkoro F arh o d n i yunon m am lakatiga olib 
boradi. F a rh o d S u h a y lo hakim g ‘o riga bo rib , Isk a n d a r ko‘zgusini egallash 
uchun yo‘ldagi ajd ah o n i yengib, A hram an devni oMdiradi, g ‘ordagi Iskandar 
oynasi taq o zo si b ila n bu yerga kelding, y an a bo rib , u o y n ani k o'rishin g 
kerak, deydi. S u q ro t h akim F arh o d g a ta s a w u f va ishq t o ‘g ‘risida sh u nd ay 
deydi:
M ajoziy ishqdin o ‘ftansa joning,
Borib sayli fanog'a xonum oning.
H aqiqiy ishqdin esgay nasim e,
Y e tib o n in g nasm idin shom im e.
B o lib m a ’shuqi asliy chorasozing,
H aqiqatqa badal b o ‘lg‘ay m ajozing (181-182-betlar).
F arh od C h in g a qaytgach, Isk an d ar k o ‘zgusini k o 'rad i, u n d a A rm an 
m a m la k a tin i, S h ir in n i va o ‘zin i k o ‘rib, S h irin n i sevib q o lad i, ahvoli 
o g ‘irlash ad i. U n i d en g izg a sayo h atg a olib chiqishad i, b o ‘ro n x o q o n va

---

M u lk o ro n i C hinga olib borib tashlaydi, F arhod esa b ir p a rc h a taxta ustida 
qolib, yaman savdogariariga duch keladi. Shopur bilan tanishadi, savdo kemasini 
dengiz qaroqchilaridan himoya qiladi. Shopur Farhodni Y am andan Armaniyaga 
olib boradi, chashm adan qasrga, ariq qazib, suv keltirish u c h u n ishlayotgan 
xalqqa duch kelishadi. Farhod:
H u n am i asrabon netkum dir oxir,
Olib tufroqqam u ketkum dur oxir, (2 3 0 -b et).
deydi va tog‘ qazuvchilarga yordam bera boshlaydi. Shirin buni eshitib, qurilishga 
yetib keladi, Farhod va Shirin bir-birini ko‘rib, sevib qolishadi. Tugundan bu 
sevgi oqibati nima b o ‘ladi degan xulosa kelib chiqadi. T ug un orqali Farhodning 
ko'ngli yumshoqligi, sevgi ta’sirida savdoyi, devona sifat boMganligi ozib ketishi, 
k o ‘p yig 'lashi, h u n a rm a n d va bilim don ligi, m e rg a n lig i, qahram onligi 
oydinlashadi, xarakterida o ‘zgarishlar yuz beradi.
Voqea rivoji 33-36-boblami qam rab oladi. Farhod qasr qurib, oldida “ Bahrun 
najol” hovuzini yuzaga keltiradi. Unga Farhod qazigan “N ahrut hayot” arig‘idan 
suv keladi. Suv “Aynul h ay o t” chashm asidan oqib k eladi. Shirin F arhod 
sharafiga ziyofat beradi. Arab va E ron shohi Xisrav P arvez Shiringa sovchi 
yuboradi. Farhod voqea rivojida mislsiz mehnat jasoratini k o ‘rsatadi. Shu sababli 
N avoiy bu dostonni “m e h n atn o m a” debataydi.
37-42-boblar kulm inatsiya (c h o ‘qqi) dir. S ujetn in g b u qism i shu bilan 
izohlanadiki, Shirin Xisrav yuborgan odam larga m e n tu rm u sh qurm oqchi 
em asm an,
Manga neyoru ne oshiq havasdur,
A g arm en odam o ‘lsam ushbu basdur, (2 93-bet).
d eb javob qiladi. Xisrav bun d an g ‘azablanib, qo‘shin to rtib keladi, Armaniya 
qo‘ig‘onini qamal qiladi. Farhod mardlik namunasini ko‘rsatadi. Navoiy deydiki, 
b u n d ay paytda xato ham chiqishi m um kin, lekin x a to h aq ishda kam chilik 
hisoblanm aydi:
X atodin xolí erm as odam izod,
Erur haq ishda sahv etm oqdin ozod (308 -bet).
S h o ir sevish-sevilish m uam m osini ham t o ‘g ‘ri h al qiladi:
N edin F arhod anga ch u n bo‘ldi oshiq,
Erur ko'ngli aning birla muvofiq (309-bet).

---

Navoiy asli F arh o d n in g bezarar, b e o z o r odam ligini ta ’kidlaydi:
Y o ‘q ersa yo‘q edi m um kinki ul zor,
T egurgay poshshaning parriga ozor (314-bet).
Xisrav yuborgan hiylagar Farhodga dori sepilgan gulni hidlatib, uní behush 
qiladi va Xisravga keltiradi. Xisrav va F arhod o ‘itasida savol-javob (bahs) bo‘lib 
o ‘tadi, F arh o d bu bahsda o'zining qo ‘rqm as, dono, bosiq ekanligini namoyish 
qiladi, X israv esa o 'z in in g qiziqqon, q o 'p o l, p o ‘pisachi ekanligini bildirib 
qo‘yadi, m a’naviy yengiladi. Farhod Salosil qal’asidan zindonga solinadi. Farhod 
kulm inatsiyada ja n g va bahsda m ardlikni, aql-u zakovat, farosat va ziyraklikni 
ko‘rsatadi.
4 3 -5 2 -b o b lar sujetning yechim idir. Xisrav S hopum i, u bandi F arh o d va 
Shirin xatlarini bir-biriga olib borgani uchun qamoqqa oladi, Farhod qam oqda 
Shiringa yozgan xatini “ oxiri xayrli b o ‘lsin” deb tugatadi, og‘ir ahvolda ham
hayotdan um idvorlikni q o ‘ldan berm aydi. Xisrav Farhodga m akkor kam pim i 
yollab yuboradi, kam pir Farhodga Shirin zahar ichib o ‘ldi deb, yolg‘on gapiradi, 
Farhod vafot etad i. Shirin Farhodni jasadini oldirib keladi, Xisravning o ‘g‘li 
Sheruya otasi o ‘ldirilgach, Shiringa yaqinlashish uchun, Shopum i qam oqdan 
ozod qiladi. S hirin F arhod jasadi ustida jo n beradi, buni ko ‘rgan M ohinbonu 
ham olam dan o ‘tadi. Farhodning amakivachchasi-lashkarboshi Bahrom Xitodan 
kelib, A rm aniyaga yangi podsho tayinlaydi, Sheruya tovon to ‘laydi.
Navoiy F a rh o d va Shirin sevgisi yechim i to ‘g‘risida shunday xulosa qiladi:
0 ‘ta r d am uyla foniy b o id i m utlaq,
K im , ul ishqni boqiy ayladi haq.
V ujudin o ‘rtab ul so‘z -u gudozi,
H aqiqatqa badal bo'ldi majozi.
T u tu b soqi-yi vahdat jo m i tavfiq,
N asibi ayladi haq rohi tahqiq.
B aqo shahrida sultonliqqa yetti,
Haqiqat mulkida xonliqqa yetti (449-450-betlar).
S h o ir yechim da Xisrav to ‘g ‘risida shunday kinoya qiladi:
Birovg‘akim , bitrovdin yetti ofat,
H am onokim qatig‘ro q d u r mukofot...

---

Sitam din bas ilikni chekm ak a’lo,
Vavou m ehr tuxm in ekm ak avlo.
C hu m azra’ ichra sochting h ar ne d o n a,
H am ul dona, ko‘targung jovidona (437-bet).
Y echim dan ayon b o ‘ladiki, F a rh o d va S hirinning m ajoziy (dunyoviy) 
ishqi haqiqiy (ilohiy) ishqqa aylanadi. Zolim Xisrav va u ning o ‘g ‘li Sheruyani 
hayot jazolaydi. Vafo, m ehr unib chiqishi uchun vafo va m e h r u ru g 'in i ekish 
lozim . S hohlik, zo ‘rlik, tengsizlik, zulm sevgining d u sh m a n id ir degan fikr 
dostonning g‘oyasidir.
Xulosada shuni ham alohida aytib o ‘tish kerakki, Navoiy “ F arhod va Shirin” 
d o sto n id a o ‘z zam onidagi bir q a n c h a illatlarga sham a q ilad i va u lard an o ‘z 
noroziligini bildiradi. Bu esa dostonning rom antik sujeti realizm ni jonlantirib 
va yorqinlatib yuboradi:
1) S hoh o ‘lkaning bezagidir:
Bu kun chun shah zam onning a ’qalidur,
M u n a w a rk o ‘ngli davlat m ash’a lid u r(1 3 0 -b e t).
Erursen sh o h -ag ar ogohsen sen,
A garogohsen sen -sh o h sen sen. (462-bet).
A m m o hayotda ko‘pincha buning teskarisi b o lad i.
2) Shoh Farhodni dorga osm o q ch i b o ig a n id a xalq ich id a bunga qarshi 
g ‘a la -g ‘ovur, g‘ulg‘ula boshlanadi. X alq zolim X isravni tu tib olib, turm aga 
qam aydi (436-bet). Navoiy deydi:
Ichib may, saitan at ilm ay ko'zum ga.
Qilay zulm, elga qilg‘uncha, o'zum ga (297-bet).
3) Zolim falak, zam on Farhod og‘zig‘a “zahar tom izad i” . Shirin Farhodga 
yozgan x atida aytishicha, falak z u lm n i kasb qilib o lg a n , ayriliq soluvchi 
o ‘sh a d ir (55,527-528-betlar).
C hu aylabtur s im e h ri tez raftor,
Seni biryon, m e n i b iryon giriftor (3 73 -bet).
4) Toj egasiga chinakam ishq begonadir. C hunki s h o h la r k o ‘p in cha ko‘p 
nikohli (ko‘p xotinlikka asoslangan) o ila tip ig a m a n s u b b o ‘ladilar.
5) D ostonda bosqinchilikva urush qattiq qoralangan.

---

6) T arixda A bdullatif hokim iyatni q o ‘lga olish uchun otasi Ulug‘bekni qatl 
etishda bosh rolni o ‘ynagan edi. D osto n d a Sheruya Shirinni tortib olish uchun 
otasi Xisravni o ‘ldiradi.
7) N avoiy davrida tarki dunyo qilish, qalandarlik va zohidlik qilish hollari 
yo‘q em as edi. S hoir kishilami diniy e ’tiqod va m ehnatga undadi.
8) C h in xoqoni o ‘g ‘li Farhodga podsholikni topshirm oqchi b o ia d i, Farhod 
esa unam aydi. Bu o ‘rin shoir davrida kuchaygan taxt uchun kurashishga qarshi 
qaratilgan.
9) F a rh o d S u q ro td an m axily ilm larn i ham o ‘rgangan edi. U b ir ismni 
aytsa, z in d o n eshiklan ochilar, u esa tashqariga chiqib ozod, sayr qilib yurar, 
y an a z in d o n g a qaytib kelar edi. N ig o h b an d (soqchi)lar F arh o d n i valiy deb 
o ‘ylab, u n g a xohlagan joyingizga ketavering, deyishadi. A m m o F arho d 
unam aydi, m e n ketsam , podsho m en u ch u n sizlarni jazolaydi, deydi. Navoiy 
o ‘zboshim chilik, m onarxiyachilik d av rid a qonunchilik va olijanoblikni ilgari 
surdi.
“ F arh o d va S hirin” dostonisujetiga haqiqiy m uhabbat insonni h ar jihatdan 
poklaydi deg an estetik ideal asos qilib olingan.
D o sto n sujeti bosh q ah ram o n n in g tu g llish id a n vafot etishigacha b o ‘lgan 
v oqealarg a suyanadi. Bu shu asa rn in g epiksujet tipid ir. D astlab m en yosh- 
m an , ta jrib a siz m a n deb, p o d sh o b o lishga norozilik bild irg an F arh o d
h u n arm a n d lik , bilim donlik, ishchanlik va m ardlikni ko'rsatishgacha bo'lg an 
katta amaliy va m a’naviy takomillashuvga erishadi. Farhod o ‘zbek adabiyotining 
eng yetuk ishlangan qahram onidir.
K om pozitsiya
Y ozuvchi m uayyan tu rm u sh m an za rasin i aks ettirar ek an , u n i o ‘quvchi 
ko‘z o ‘n g id a b u tu n to ‘laligi va yaxlitligi bilan nam oyon qilish u ch u n asarini 
m a ’lu m shaklga soladi. Adabiy asa rn in g barcha qism lam i o ‘zaro birlashtirib 
turuvchi, m uayy an hayotni vaxlitlikda va m uallif nuqtayi nazariga m os holda 
obrazli aks ettirishga yordam beruvchi qurilishi kompozitsiya deb ataladi.
K om pozitsiya nihoyatda m azm undortush unchad ir. U o ‘zining m urakkab, 
biroq an iq qonuniyatlariga ega.
B iror asa r kom pozitsiyasi, y a’ni tuzilishi haqida fikr yuritish u ch u n undagi 
voqealar, h o d isa va shaxslar nim a m aqsadda kiritilgani xususida o ‘ylab ko‘rish 
kerak boMadi. M aqsad aniq b o lm a s a , harakat ham , ya’ni kiritilgan voqealar, 
u la rd a q a tn a s h a d ig a n shaxslar h a m tartibsiz b o ia d i. Shu sababli asar 
k o m p o zitsiy asin i an iqlash u c h u n m a ’lum birlikda turgan narsa, voqea va 
shaxslam ing n im a m aqsad bilan birlashganiga diqqat qilish lozim. Shu narsa

---

aniqlanm asa, asardagi birfikni va uning qismlari bajaradigan vazifasini anglab 
olish m ushkul.
Adabiy asarda narsa, voqea va shaxslami bir nuqtaga yig‘adigan kuch bor. 
Bu g ‘oya, niyat, yozuvchi ifodalam oqchi boMgan fik rd ir. Shu yo‘sinda 
san ’atkom ing e ’iibor beradigan diqqat markazi paydo b o ‘Iadi. Vozuvchi qamrab 
olingan hayot m aterialida nim aiarnidir diqqat m arkazida tu ta d i. nim alam idir 
o 'z in in g diqqat m arkaziga olm aydi. Y a’ni har b ir n arsa, voqea, shaxsga ifoda 
qilinm oqchi b o ‘lgan g ‘oya, n iyatdan kelib chiqib o ‘rin beradi. Yozuvchi 
A Tolstoy: “ Maqsadsiz yoza berish mumkin em as”ligini aytib, kompozitsiyani 
“sa n ’atkor diqqat m arkazining belgilanishidir” , — d e g a n edi.
K om pozitsiyani shu xilda t a ’riflash qadim z a m o n la rd a n beri bor edi. 
S an ’atkom ing dem oqchi boMgan gapi asam ing hajm ini belgilaydi.
Demak, badiiy asam ing tuzilishi, tashkil topishida yozuvchi ilgari surmoqchi 
bo‘lgan fïkr, g ‘oya «isosiy kuch hisoblanadi. “0 4tgan kuniar” rom anida yozuvchi 
A bdulla Q odiriy diqqat m arkazida xonlik zulm i avjiga ch iq q an b ir davrda, 
oddiy m ehnatkash kishilar u y oqda tursin, hatto O ta b e k , K um ush singari 
hokim sinf vakillari ham baxtli b o ‘la olmasligi, taqdiri fojiali ekanligi haqidagi 
niy atn i ifodalash m aqsadi tu ra d i. T an lan g an h a m m a o b ra z , voqea va 
tafsilotlargacha asardagi m aqsad orqali, ya’ni k o 'z d a tu tilg a n g ‘oyani yetarli 
darajada ifodalash nuqtayi nazaridan kelib chiqib joylashtiriladi. Agar Abdulla 
Qodiriy ham m a narsani asosiy maqsadga bo‘ysundirm aganda rom an g‘oyaviy- 
b a d iiy jih a td an m ukam m al chiqm agan bo‘lar edi.
Eng yaxshi badiiy asariarda h a r bir bob, boblardagi h a r b ir m anzara ham 
o ‘z m arkaziga ega bo 'ladi. A na shundagina adabiy asa r z a ru r izchillikka ega 
bo'lishi mumkin. Barcha m arkazlar aniq va ravshan yozilgan, haqqoniy bo'lishi, 
personajlar xarakterining rivoji, ruhiyati bilan bogM anishi, asosiy m arkazga 
borib q o ‘shilishi lozim. Barcha chekka m arkazlam in g yig‘indisidan badiiy 
asaming yagona markazi vujudga keladi. Bosh markazning asosiy belgilari chekka 
m arkazlam ing sifat xususiyatiarini keltirib chiqaradi. S.Ayniy yozgan “ Qullar” 
romanining birinchi qismida kompozitsion markaz o ‘tgan asrda 0 ‘rta Osiyodagi 
qullam ingtaqdirini ko‘rsatishdan iborat. Har bir bob o ‘zining alohida markaziga 
ega. Ayniyning m ahorati shundaki, boblam ing h a rb irid a g i m arkaz um um iy 
m arkazning nuri bilan yoritilgan. G o ‘yo um um iy m ark az m ay da b o ‘laklarga 
bo‘linib, o'sha boblarga joylashganga o ‘xshaydi.
Shu rom anning birinchi qism idagi o ‘n yettinchi b o b n i eslaylik. U nda 
buxorolik A bdurahim boyning ta ta r savdogari bilan u ch rash u v i va suhbati 
tasvirlanadi. Suhbatda har narsa to ‘g ‘risida tartibsiz ravishda gapirilavermaydi. 
Birinchidan, bu manzarada ikki tafsilot — tatar savdogarining suhbat davomida 
te z - te z issiq choy so ‘rab tu rish i va gap o ra sid a “ ...sh u la y , sh u lay ” ni 
takrorlayverishi bu suhbatga jonlilik bag‘ishlagan. Bu y erd a en g asosiy narsa

---

shuki, m uallif kitobxonlam ing e ’tiborini suhbat m azm unidan kelib chiqadigan 
yagona markazga jalb qiladí. Suhbatning m azm uni esa ms podshohining farmoni 
bilan qullam ing o zo d qilinishi va Abdurahim boyning kelajakda o ‘z qullaridan, 
ya’ni boylik m an b a y id a n ajralib qolishi natijasida za rar k o'rishidan iztirob 
chekishi, tatar savdogarlarining qullam ing ozod qilinishi boyga foyda ekanligini 
tushuntirishgn z o ‘r b erib urinishidan iborat. Ikki boy suhbatlashar ek an , 
nim alar h aq id a gap lashm aydi, deysiz. Biroq yozuvchini aw alo qu llam in g
taqdiri q iziq tirad i, sh u n in g uchun h a m , m u allif boylar suhbatining m azkur 
holatini, a sa r q a h ram o n larin in g taqdiri to ‘g ‘risida so ‘z boradigan qism ini 
tasvirlaydi. M u allif bobning m arkazi oldiga q o ‘yilgan m aqsadni bajarish bilan 
chegaralangan.
“Q ullar” ro m an in in g bu bobida bir m anzara va bír markaz mavjud b o lib , 
ular asarn in g u m u m iy m arkazi bilan b o g la n ib ketgan.
Ba’zan badiiy asarlarda bobning yagona markazi bilan bir qatorda bir necha 
voqea beriladi va ularning harbiri o ‘z markaziga ham ega bo'ladi. Bu m arkazlar 
esa bobning m ark azi bilan, sh u ningdck , asarning um um iy m arkazi bilan 
uzviy ravishda b o g ‘lanib ketadi. O ybekning “ N avoiy" rom anidagi ikkinchi 
bobni eslaylik. Bu bobning m arkazi Alisher Navoiy insonparvarligining asosiy 
nuqtalari m ohiyatini ochib berishdan iborat. Bu g ‘oya keyinchalik b utun asar 
davom ida to b o ra kengroq ochila boradi. Bu bob uch manzaradan iborat b o lib , 
ularning h a r biri o*z m arkaziga ega. Birinchi m anzarada A lisher Navoiy 
shohning m uhrdorligi vazifasiga tayinlanishi m unosabati bilan uning uyidagi 
inehm ond orchilik tasvirlanadi. O 'quvchini bu yerda qahram onning m ehm on 
kutish m aro sim i o rtiq ch a jalb etm ay d i, balki ikki ulug‘ odam ning - Navoiy 
va Sultonm urodning uchrashuvlari, Alisheming o ‘z ideallari, fan va madaniyatni 
rivojlantirish t o ‘g ‘risidagi m ulohazalari uning e ’tiborini tortadi. Xuddi ana shu 
narsa voqeaning markazi.
Bu b o b n in g ikkinchi voqeasida yozuvchi diqqati N avoiyning o ‘z ukasi 
D arveshali b ila n suhbati va bu su h b atd a davlat ham da h uk m d o r faoliyati 
to ‘g‘risidagi ideali yuzasidan ilgari surilgan mulohazalariga qaratilgan. Keyingi 
voqeada esa yozuvchining diqqat m arkazi Alisher Navoiyning X o‘ja Afzal bilan 
uchrashuvi va m am lakat, xalq hayoti, kelajagi to ‘g ‘risidagi ideallari haqidagi 
m ulohazalari tasviriga qaratilgan.
K o‘rinib tu rib d ik i, bobning u m um iy m arkazi g o ‘yo uch qism ga boMinib, 
alohida v oqealarga joylashtirilganga o ‘xshaydi. Lekin bu uch voqea m arkazi 
bobning u m u m iy m arkazidan kelib chiqqan, o ‘z navbatida bu bob, rom anning 
um um iy m arkazini vujudga keltirishda ishtirok etadi.
K om pozitsiyaning yana m uhim m asalalaridan biri muvofiqlikdir. Bu yerda 
ayrim tafsilotlar, epizodlam ing, voqealar tasviri va obrazlaming asar markaziga, 
yozuvchi m aq sad ig a muvofiqligi k o ‘zda tutiladi. H ar bir dalilning m uayyan

---

sharoitga muvofïqligini sezish va aniqlash u ishtirok etayotgan m anzara, bob va 
u m um asar m arkazini his qilish va aniqlash orqaligina b o ‘lishi m u m k in .
Agar badiiy asar boblari va v oqealarida yozuvchining diqqat m ark azi aniq 
va ravshan sezilib turm asa, fakt yo tafsilotlarning muvofiqligi haqida gapirish 
m um kin emas.
K om pozitsiyaning m uhim to m o n la rid a n yana biri m e ’y o r m asalasidir. 
Haqiqiy yozuvchi asar ustida ishlar ek an , o ‘zining hajm jih a tid a n q a t’iy 
chekianganini his qiladi. U ayrim talsilotlar va dalillar tasvirini o ‘zboshim chalik 
bilan c h o ‘zish yoki chcklab qo'yish huquqiga cga em as. M e’y o r m asalasi har 
bir tafsilot va voqeaning m arkazga nisbatan muvofiqligiga bogMiq boMadi. 
Muvotlqlik darajasi hamisha tasvir oMchovini belgilab bcradi. M arkazga m utlaq 
darajada tafsilot va voqealar. m a n za rala ro rasid a ularning asosi hisoblangan, 
ya’ni m arkazni ifodalovchi d e ta l, voqealargina mufassal, k eng tasvirlanadi. 
“ N avoiy” rom anining beshinchi bobidagi voqea va tafsilotlarning m e ’yorini 
eslaylik. Bu bob birinchi qism ining m arkazi o ‘z birodarlarini o ‘ldiruvchilarç»a 
Alisher Navoiyning munosabati va aqlning kuch-qudratiga b o ‘lgan ishonchini 
ko'rsatishga da'vat qilgan. Bu qismda voqea tafsilotlami tasvirlash shakli-o'lchovi 
xuddi ana shu markazga qat’iy b o ‘ysundirilgan. M uallif ortiqcha detallashtirishga 
yo‘l qo‘ymaydi. Shuningdek, yaltiroq tasvirlar bilan ham m ashg'ul boMmaydi. 
Bulaming barchasi m azkurqism ning markaziga muvofiqdir. Y odgor M irzoning 
H usayn Boyqaroga qilgan hujum i, B oyqaroning harbiy m a h o ra ti, Alisher 
N avoiyning m am lakat tarixi, taqdiri haqidagi o ‘ylari yuzasida g ap b o i^ a n d a
ham m u allif fikrlam i juda ixcham jo y lash tirad i, so‘zlam igina em as, hatto 
tafsilotlam i ham kam ayttiradi — yozuvchi uslubi fikm i lo ‘n d a qilib aytish 
bilan izohlanadi. Roman muallifi Y odgor M irzoning butun h ayotini, Husayn 
Boyqaro haqidagi b a ’zi m a 'lu m o tla m i, m am lakatning o ‘tm ish i to kg ‘risidagi 
fîkrlarni ikki sahifaga sig‘diradi. B u lam in g ham m asi kitobxonni keyinchalik 
keng yoritiladigan m uam m olarning tarixidan xabardor qiladi.
R om an m uallifi kitobxonni asosiy sharoit bilan tan ish tirib , o ‘z badiiy 
maqsadiga erishgach, o ‘sha qismning markaziy kuchga kiradigan o ‘rinlari tasviriga 
o ‘tadi. N atijada Alisher Navoiyning H usayn Boyqaro bilan u ru sh la rv a ulam i 
davom ettirish to ‘g‘risidagi masala tufayli tug‘ilgan to'qnashuvidan iborat b o ‘lgan 
voqea beriladi. Bu o'ringa kelib, yozuvchining qisqa axborotlar bilan cheklanishi 
m um kin b o ‘lm ay qoiadi. Z otan, asa m in g m arkazi bevosita b ayo n etiladigan 
qism tasvirida oddiy va qisqa xabarlar bilan cheklanishi mumkin em as, aksincha, 
bu qism go 'zal va hayajonli bo*lishi kerak. Bu yerda biz xuddi a n a shu qoidaga 
rioya qilinganini ko'ramiz. Yozuvchi m arkaziy voqea tasviriga o ‘ta r ekan, uning 
uslubi o ‘zgara boradi. Endi u ma’lum ot bermaydi, aksincha, mufassal tasvidaydi. 
Endi o brazlar h ar tom oniam a p u x ta , o 'ziga xos n utqlari, qiyofalaridagi

---

o 'z g a rish la ri, nozik h arakatlari b ilan k o ‘rsati!adi, shu y o ‘l bilan ularning 
ru h iy m ohiyati ochiladi.
D em ak , badiiy asarkom pozitsiyasi, aw alo, mazm unning, p o etik g ‘oyaning 
aniqlígi, realligi, estetikligi va shu p o e tik g‘oyaga nisbatan qism lam ing, 
obrazlam ing joy-joyiga qo‘yilishi va ularning asardagi muvofiqlik qoidasiga binoan 
an iq lan g a n tasvir m e ’yoridan iborat.
K om pozitsion vositalar
A d a b iy a sa rn i b ir b u tu n q ilib ijo d etish da, qism lam i, v o q ea la m i o ‘zaro 
bogM ashda, q a h ra m o n la r h a ra k a t qilad igan sharoitni qayta hosil etishda 
yo zu v c h i tu rli-tu m a n y o rd a m c h i k o m p o zitsio n v ositalard an foydalanadi. 
U nday kom pozitsion vositalar jum lasiga link chekinish, kiritm a voqea, badiiy 
qoliplash, epigraf, portret, peyzaj, detai vaboshqalar kiradi. Bu kompozitsion 
v o sita la rn in g barchasi h ar b ir a sa rd a , albatta uchrashi sh art em as. Agar 
p o rtre t, peyzaj (m an z ara ), lirik c h e k in ish va detal (tafsil) ad ab iy asarlarda 
birm u n ch a ko‘p uchrasa, boshqalari ko‘zga kamroq tashlanadi. Kom pozitsion 
v o sita la r a sa r g ‘oyasini o c h ish d a m u ay y an rol o ‘ynashiga k o ‘ra o ‘ziga xos 
m azm u n d o rlik k a ega b o ‘ladi. Shu sababli ularning h ar birini alohida-alohida 
k o ‘rib o ‘tish lozim dir.
l i r i k chekinish. Adabiy asarda yozuvchining bevosita o ‘z fikr va tuyg‘ularini 
aytishi lirik chekinish deb ataladi. B unday chekinishtar, asosan, epik asarlarda 
bo‘ladi, chunki dram ada um um an m uallif nutqi bolm aydi, lirika esa butunicha 
sh o ir k ech in m alarin in g m ujassam idir.
L irik chek in ish tu rli-tu m a n k o m pozitsion vazifani bajaradi. K o‘pincha 
y o zuvchilar lirik chekinish y ordam ida personajlarning ishlari, xulq-atvorlari, 
xarak terlarig a beradigan o ‘z b a h o la rin i aniq-ravshan hildirishga va kitobxon 
ongiga singdirishga erishadilar. Abdulla Qodiriy “0 ‘tgan kunlar” romanida Zaynab 
x a rak terig a, x atti-h arak atlarig a o ‘z m unosabatini yorqinroq bayon qilish va 
un i o ‘q u vch i ongiga yetkazish m aqsadida quyidagi lirik chekinishni keltiradi: 
“ K u n d o sh lik uyda kunda ja n ja l” , deganlar. Albatta, b u n i aytuvchi kishi 
o ‘y la m a sd a n va bilm asdan a y tm ag a n d ir. Juda, h ar kuni janjal b o lm a g a n d a
h a m , hartad a, o ‘n kunda b i r t o ‘p o lo n chiqm asa, albatta, kundoshni-kundosh 
d eb b o ‘lm as. N ega desangiz, bizn in g b a ’zi bir kundoshsiz, chiqitsiz oilalarda 
h a m ik k i-u ch kunda tovoq-qoshiq sinib, tog'ora yangilanganini har qaysimiz 
b ilam iz, bas, endi kundoshlik oilalarim izga kelganda-chi, albatta, yuqoridagi 
“ K undoshlik uyda kunda janjal” m aqolini to ‘g‘riga, chinga chiqarm asdan chora 
yo‘q... D arhaqiq at, o ‘z o ram izda kundosh janjalini kim bilm asin? Arzimagan 
g ap u stid a d u n y o buzgan k u n d o sh t o ‘polonlari kim ning q ulog ‘iga yoqsin?

---

0 ‘quvehining qim m atli vaqtini ayaganim dek, qalam ni h a m g 'id i-b id id an
o/.od qilishni muvofiq ko‘rdim . M en i kechirsinlar” .
Ba’zan muayyan personajga qaratilgan link chekinish boshqa personajning 
o 'y lari, kechinm alari bilan ch a tish ib kctgan b o 'lad i, lekin kitobxon baçibir 
uni muallifning bevosita anglashilgan o ‘y-tuygkulari sifatida qabul qiladi.
N avoiyning “ Farhod va S h irin ” dostonining 1 -3 ,5 ,4 4 -4 5 -b o b lari link 
chekinishsiz, qolgan 48 bob lirik chekinishdan iborat. L in k chekinishlar 
soqiyga m urojaat ruhidadir. K o 'p c h ilig i m ayning b iro n yangi tom on ini 
aniqlaydi, o ‘zi m ansub b o ‘lgan b o b n in g m azm uni bilan uyg‘u ndir. Mayning 
fazilatlari “ mayi m am zuj ra n g in ” , “sharobi oshiqona” , “ b o d ay i o l” , “ mayi 
gulrangi x u sh b o '“ , “ mayikim jo n fiz o d u r” , “jom i fan o ” , d eb belgilanadi. U 
m ayni “jo m i tavfiq” , “jom i k iro m i” , “ sharobi a rm a n iso z ” , “ sharobi dard 
p arvard” , “jo m i mayi n o b ”, “sh a ro b i chini oyin” , “jo m i ilo h iy ” , “sharobi 
b ax u d o n a” deb ataydi. Ba’zi lirik chekinishlar chuqu r ijtim oiy m a ’n ogaega, 
lirik qahram onning kamchiligini k o ‘rsatadi, 37-bobdagi lirik chekinish m ana 
bunday:
K etur, soqiy, q a d a h ogohliqdin,
Ki, andin ju rch a xushroq shohliqdin.
Ichib may, saltan at ilm ay ko‘zumga,
Qilay zulm, elga qilg‘uncha o ‘zumga.
N avoiyna, ishqda shoh v ag a d o ten g , ularning ishqqa m un osab ati turlicha 
(38-bet), jah o n n i faslibevafo (14-bob), soqiyga rangin jo m tu t, u ko'ngilning 
g'am toshi va tikonlarini suisin, deydi ( 15-bob). Tiriklik shom ini bilgil g ‘animat, 
deydi (21-bob). Lirik chekinishda S h arq d a inson bosh suyaklari m ay kosa 
qilinganiga ishora, kinoya, ta’na bor (23-bob). Tasawuf ishqining “fano bazmi”ga 
intilish mavjud (26-bet).
Ayrim hollarda lirik chekinish m uallifning tasvirlangan hay otga nisbatan 
o ‘z m uno sabatini, bahosini anglatadi. H am id O lim jon “ Z a y n a b va O m o n ” 
poem asida yoshlar m uhabbatining tan tan a sin i tasvirlar e k a n , unga nisbatan 
o ‘z m unosabatini bildirish uchun quyidagi lirik chekinishni havola qiladi:
G o 'z a l edi dunyo c h u n o n ham ,
G o ‘zal edi ajoyib d am .
Ikki do‘stga aytib sharaf-shon,
O qar edi toshqin