M. S. Divanova, S. Q. Alimova, O. N. Alimov boshlang'ich sinflarda м atem ati ка fanini

---

щ м
PU
M.S.DIVANOVA, S.Q.ALIMOVA, O.N.ALIMOV
BOSHLANG'ICH SINFLARDA
М ATEM ATI КА FANINI
O'QITISHDA AXBOROT
TEXN О LOG IYALARI DAN
FOYDALANISH
TOSHKENT

---

O 'Z B EK IST O N RESPUBLIKASI XALQ TA’L IM I V A ZIRLIG I
0 ‘Z B E K IS T 0 N PED A G O G IK A FA N LA R IILM IY TADQIQOT 
INSTITUTI
M.S.DIVANOVA, S.Q.ALIMOVA, O.N.ALIMOV
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA
MATEMATIKA FAN INI
0 ‘QITISHDA AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
M 
tM M
H g V J f e
¡ A X B O H O T *>
TO SH K ENT - 2013

---

UO‘K: 37.015.44 (075)
KBK
M.S.Divanova, S.Q.Alimova, O.N.Alimov. Boshlang‘ich sinflarda 
matematika fanini o‘qitishda axborot texnologiyalaridan foyda- 
lanish. -T .: «Fan va texnologiya», 2013,48 b e t
ISBN 978-9943-10-912-4
Mazkur qo‘llanmada boshlanqich sinflarda ta’lim sifatini yaxshi- 
lash, uni zamonaviy pedagogik texnologiyalardan samarali foydalangan 
holda tashkil etish, boshlanqich sinf o‘quvchilarida axborotning o‘ziga 
xos jihatlari haqida ilk tasavvurlami va axborot madaniyatini 
shakllantirish, shuningdek, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga matematika 
darslarida kompyuter vositalaridan foydalanish metodikasi va o‘qitish 
mazmunini tashkil etish hamda samaradorligini oshirish ko‘zda tutilgan.
Qoilanma pedagog xodimlar, ilmiy izlanuvchilar, bosh-lanqich sinf 
o‘qituvchilari, umuman ta’lim sohasi bilan qiziquvchi barcha kitobxon- 
larga moMjallangan.
M as’ul m uharrir:
R.X.DJURAYEV — pedagogika fanlari doktori, professor
Taqrizchilar:
E.O.TURDIQULOV - pedagogika fanlari doktori, professor;
M.N.SOY - pedagogika fanlari nomzodi
Ushbu uslubiy qoilanm a T.N.Qori Niyozây nomidagi O'zbekiston 
Pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti ilmiy Kengashi qarori 
(27.11.12. № 17-sonli) ga muvofiq nashr etildi.
JIZ 2 A X D H
INV№
AXBO R O T R ESU R S M ARKAZI
ISBN 978-9943-10-912-4
©
«Fan va texnologiya» nashriyoti, 2013.

---

«Barckamizga ayonki, inson qalbigayo
7 
awalo
ta ’lim tarbiyadan boshlanadi. Biz yurtimizda yangi
avlod, yangi tafakkur sohiblari tarbiyalashdek
mas ’uliyatli vazifani ado etishda birinchi galda ana
shu mashaqqatli kasb egalariga svyanamiz va
tayanamiz, ertaga o'zimizga keladigan yoshlam ing
ma ’naviy 
dunyosini 
shakllantirishda 
ulam ing
xizmati naqadar beqiyos ekanligini o'zim iz yaxshi
anglaymiz.»
Islom Karimov
KIRISH
Fan va texnikaning deyarli barcha sohalarida juda katta kashfiyot 
va ixtiro qilinishi, ilm-fan jamiyatimizning bevosita ishlab chiqarish 
kuchiga aylanib borishiga asos solmoqda. Tabiat va jamiyat qonunlarini 
0
‘rganuvchi har bir fan sohasida buyuk kashfiyotlar va ixtirolar qilish 
odat tusiga kirmoqda. Shunday kashfiyotlardan biri XX asr o‘rtalarida 
yaratilgan elektron hisoblash mashinasidir. Bu mashinalar dastlab 
murakkab va ko‘p mehnat talab qiluvchi hisob ishlarini avtomatlash- 
tirish boigan boisa, hozirda hayotning barcha jabhalarida qoilanib 
kelmoqda.
Respublikamizning kelajagi uning ajralmas qismi boigan ta’lim 
tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda 
mustaqil taraqqiyot yoiidan borayotgan davlatimizning uzluksiz taiim
tizimini isloh qilish va takomillashtirish, unda ilg‘or pedagogik va 
axborot texnologiyalarini joriy etish va ta’lim samaradorligini oshirish 
davlat siyosati darajasiga ko‘tari!di. «Taiim to‘g‘risida»gi Qonun va 
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning qabul qilinishi bilan uzluksiz 
ta iim tizimining asosi yaratildi. Bu qonun va dastumi amalga oshirish 
uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul 
qilingan bir qator qarorlar xalq taiim i xodimlari oldiga barcha 
bo‘g‘indagi o*quv muassasalarida taiim sifatini yaxshilash, o‘qitishdan 
kutilgan maqsadga erishish imkoniyatini ta’minlash kabi muhim vazifa- 
lami qo‘ymoqda. Ya’ni, natijasi kafolatlangan taiim jarayonini tashkil
3

---

etish jamiyatimizning ijtimoiy taraqqiyotining dolzarb muammosign 
aylanmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga o ‘tish natijasida jamiyatimizda amal>;n 
oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy bozor munosabatlari tizimi o‘z-o‘zidnn 
nisbatan keng qamrovli axborot bosqichiga o'tishni talab etmoqdu, 
madaniyatlararo ta’sir doirasining kengayishi, telekommunikatsiya lokal 
tizimining keng joriy etilishi natijasida dunyoning barcha burchaklaridmi 
axborot olish imkoniyatiga ega b o iis h hozirda maktab o‘quvchisidan 
nafaqat fan asoslari bo‘yicha mustahkam bilimga ega boiishni, balki 
katta hajmdagi(global) axborot maydonida erkin fîkrlash qobiliyatign 
ega bo‘lishni taqozo etmoqda.
M aiumki, maktabda natijasi kafolatlangan taiim ni joriy etish 
uchun o'qituvchining bilim saviyasi davr talabi darajasida bo‘lmog‘1 
kerak. Ana shu saviyani davr talabiga mos ravishda shakllantirish vn 
rivojlantirish oliy taiim tizimida, shu jumladan oliy pedagogik taiim
tizimida amalga oshiriladi.
Bugungi kunda mamlakatimizda ta iim tizimini axborotlashtirishga 
alohida e ’tibor qaratilmoqda. Shu borada, taiim ni rivojlantirish, uning 
samaradorligini oshirish y o ilari izlanmoqda, ta’limda yangi axborot 
texnologiyalarini joriy etish masalasi ommalashmoqda. Hozirda barcha 
ta iim muassasalari zamonaviy kompyuter va telekommunikatsiya 
texnologiyalari bilan jihozlanmoqda. Bu esa, pedagoglaming o‘z mehnat 
faoliyatiga yangicha yondashuvni talab etadi. 0 ‘quv jarayonida yangi 
axborot va pedagogik texnologiyalaming joriy etilishi o'qituvchini 
texnikaviy vositalar tomonidan siqib chiqarishga emas, balki o‘qituv- 
chilik faoliyatining murakkablashuviga olib keladi, o'qituvchining 
vazifalari va rolini o‘zgartirib, ulami oshiradi.
0 ‘quv jarayoriiga kompyuter va axborot texnologiyalarini olib 
kirish va dasturiy ta’minotni ta’minlash evaziga ta iim sifatini oshirish 
borasidagi ishlarni 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 
2001 yil 23 maydagi 2001-2005 yillarda kompyuter va axborot 
texnologiyalami 
rivojlantirish, 
«Intemet»ning 
xalqaro 
axborot 
tizimlariga keng kirib borishini ta’minlash dasturini ishlab chiqishni 
tashkil etish chora tàdbirlari to‘g‘risida»gi 230-sonli qarori hamda 2002 
yil 6 iyuldagi «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot- 
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘ri- 
sida»gi 200-sonli qarorlarida ko‘rishimiz mumkin, unda ko‘rsatilgan 
oliy o‘quv yurtlari, o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi, umumiy o‘rta taiim
maktablarining o‘quv jarayonida zamonaviy kompyuter va axborot

---

li'xiiologiyalarini keng joriy etish vazifasini amalga oshirish bugungi 
kundagl dolzarb masalalardan hisoblanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasi 
I’rr/idcntining 2004 yil 21 maydagi «2004-2009 yillarda maktab 
in liiiiini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi to‘g‘risida»gi 3431- 
14’’ Гиг mon ida Dastumi amalga oshirishning asosiy yo'nalishlari 
bdfiilangan bo‘lib, unda «maktablami zamonaviy darsliklar va 
Inboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi, darsliklar va o‘quv- 
inolodik material lari bilan ta’minlash»ga alohida e’tibor qaratiladi.
Shuningdek, mamlakatimizda qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash 
millly dasturi»ning uchinchi bosqich - to‘plangan tajribani tahlil etish va 
uniumlashtirish asosida, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish 
¡stiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va 
ynnada rivojlantirish davri ketmoqda. 0 ‘tilgan davr mobaynida yaratil- 
gan ma’muriy-huquqiy hujjatlar fanlar bo‘yicha o‘quv adabiyotlarini 
yaratishga asos bo‘lib, o‘quv jarayonining sifatini oshirishga xizmat 
qiladi. 0 ‘quv adabiyotlarining yangi avlodlarini yaratish, ulami tayyor­
lash bo‘yicha ilmiy-uslubiy, tashkiliy, iqtisodiy masalalami hal etish uz- 
luksiz ta’lim tizimida «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning uchinchi 
bosqichida ko‘zda tutilgan maqsadlarga erishishga qaratilgan bir qator 
tadbirlar ishlab chiqishni taqozo qiladi. Ana shunday muhim tadbirlar- 
dan biri multimedia muhitida fanlar bo‘yicha elektron darsliklar yara- 
tishdir. Elektron darslik zamonaviy o‘quv jarayonining eng asosiy ele- 
mcnti bo‘Iib, u o‘quv fani yoki uning ma’lum bir bo‘limini mustaqil o‘r- 
ganishni ta’minlovchi va odatdagi darslik, ma’lumotnoma, mashqlar 
to* pi ami, laboratoriya ishi xususiyatlarini birlashtiruvchi dasturiy- 
llilubiy majmuadir.
Bugungi kunda yuz berayotgan iqtisodiy inqiroz davrida ilmiy 
tadqiqot ¡shining iqtisodiy samaradorligiga ham e’tibor qaratish lozim. 
Zero, «Bugungi kunning eng dolzarb muammosi — bu 2008 yilda 
boshlangan jahon moliyaviy inqirozi, uning ta’siri va salbiy oqibatlari, 
yuzaga kelayotgan vaziyatdan chiqish yo‘llarini izlashdan iborat.»1
«Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim — 0 ‘zbekiston 
bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-iqtisodiy bozoming 
ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. ...Shu bois global moliyaviy inqiroz 
va birinchi navbatda uning oqibatlari iqtisodiyotimizning rivojlanishi va 
Nnmaradorlik holatlariga ta’sir etayotganiga ko‘z yrnnib boimaydi.»
Kurlmnv I.A leliun moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni bartaraf ebshning yo'llari va 
■ ImtnlNii 
T: O ’xhokliton, 2009. - 56 b.
' Nllll iHiiiilm

---

Shuningdek, prezidentim iz yurtim iz tinchligi, xalqim iz farovon)igl, 
barkamol avlod tarbiyasi y o iid a g i olib boriliyotgan ulkan ishlarni vn 
hali bajarilishi lozim b o ig a n ulkan vazifalar turganligini 2010 yil 27 
yanvarda 0 ‘zbekiston Respublikasi O liy M ajlis Qonunchilik palatasi vn 
Senatining qo ‘shm a m ajlisidagi m a’ruzalarida keltirilgan quyidagl 
fikrlardan ham bilish mumkin: «... Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozl 
hali-beri davom etayotgan o g ‘ir bir sharoitda iqtisodiyotim izning yanadn 
barqaror rivojlanishini ta ’m ini ash, uni diversifikasiya va m odem izasiya 
qilish, ishlab chiqarishni texnik qayta jihozlash borasidagi ishlarni izcliil 
davom ettirishim iz zarur.
M intaqam izda v a butun dunyoda yuzaga kelayotgan m urakkah 
geosiyosiy sharoitda bizning zim m am izda mam lakatim izning xavfsizligi 
v a barqarorligini ta ’m inlash, shu m uqaddas zam inim izda hukin 
surayotgan tinch-osoyishta hayotni saqlash kabi biri-biridan m as’uliyatli 
va keng k o ia m li b ir qator vazifalar borki, yurtimizning, jon d an aziz 
farzandlarimizning bugungi v a ertangi k u n r ana shu masalalarni 
qanchalik m uvaffaqiyat bilan hal etishim izga b o g iiq d ir» .
U m um taiim maktablari boshlangich sinflari 3-sinf matematika 
darsligi uchun elektron o ‘quv q oilanm a, elektron darslik yaratish bir mun- 
cha arzonroq tushadi va uning nusxasini (CD disklarga) k o ‘paytirish ancha 
arzon b o iad i, natijada ko‘plab m ablagiam ing tejalishiga olib keladi. 
Ko‘plab maktablarimizda kompyuterlaming mavjudligi elektron darslik- 
dan foydalanish imkonini beradi. B u esa yurtimizga iqtisodiy inqirozning 
ta’siri, uning oqibatlarini oldini olish va yumshatishga xizmat qiladi.
E lektron ishlanm a mundarija, o ‘quv materiali, bilim lam i nazorat 
qilish tizimi (test v a topshiriqlar), tavsiya etilgan adabiyotlar ro ‘yxatini 
o ‘z ichiga olishi kerak. Elektron ishlanm aning asosiy b o iim lari main, 
grafika, anim atsiyalam i h am bilim i o ‘z ichiga olishi lozim.
0 ‘quvchilam ing b iro r-b ir sohani yoki predmetni faol egallashi 
uchun faqatgina nazariy bilim yetarli bo i mas dan, balki m asalani hal 
etish bo ‘yicha am aliy k o 'n ik m alar ham shakllangan bo ‘lishi kerak. 
Shuning uchun m aktab darsliklari m avzusini faqatgina nazariy jihatdan 
emas, balki am aliy ko ‘rinishda, yani ko‘rgazm ali qurollar, harakatli 
tasvirlar orqali o ‘tish va o ‘quvchilar tasaw u rlarin i kengaytirish lozim. 
U m u m taiim m aktablarining m atem atika kurslari m avzularini ham shu 
asosda o ‘tish, ayniqsa, b o sh lan g 'ich sin f m atem atika darsligi mavzulari
1 Mamlakatimizni modemizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish - ustuvor maqsadimizdir. Prezidcnt 
Islom Kiirimovning O'zbckiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo'shm a majlisidagi 
m a'ruzui. // Xalq so'zi, 2010 yil 28 yanvar.
6

---

«ültoiol loxnologiyalaridan foydalanib dars o‘tish maqsadga muvofiqdir.
0 /l»'k!nlon Respublikasi Prezidentining «Ta’lim-tarbiya va kadrlar 
Inyyoïlnnh tizimini isloh qilish, barkamol avlodni voyaga yetkazish 
lu'U'ilNidn»gi farmoni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da matema- 
llktt o'qltishning sifatini oshirish bilan birga o‘quvchilaming tafakkuri 
VU «hnxiily sifatlarini, matematik savodxonliklarini shakilantirih hamda 
l|oil!y qoblUyatlarini o‘shirish masalalari belgilab berilgan.
Prozldentimizning «Ma’naviyatni shakllantirishga bevosita ta’sir 
qlladlgnn yana bir muhim hayotiy omil - bu taiim-tarbiya tizimi bilan 
uhnmbnrchas bogiiqdir. Ma’lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bebaho 
boylik boimish ilmu-ma’rifat, taiim va tarbiyani inson kamoloti va 
mlllnl ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilgan»1 degan
1 l lu Inri, bu boradagi yaqqol misoldir.
Shuningdek, «Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poy- 
dcvori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning 
crtangi kuni qanday boiishi farzandlarimizning bugun qanday taiim va 
tiirbiya olishiga bogiiq.
Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola 
llmsolida avvalo shaxsni ko‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib 
chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliÿatiga 
e^ti boigan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish -
liriim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi boiishi lozim, deb 
qnbul qilishimiz kerak. Bu esa taiim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib 
borishni talab etadi.»2
Mustaqil mamlakatimizning yosh avlodni tarbiyalab voyaga 
yoikuzishga davlatimiz tomonidan juda katta g‘amxo‘rlik ko'rsatib 
krlinmoqda, ya’ni yosh avlodning har tomonlama kamol topishi chuqur 
puxta bilim olishi zarur. 0 ‘quv malakalarini egallash ma’lum kasbga ega 
boiish uchun zarur shart sharoitlar yaratib berilmoqda. Taiim va 
larbiya ishini va uslubiyatini tinmay takomillashtirish ustida izlanish olib 
Imrilmoqda. Taiim sohasida ko‘plab o‘zgarishlar bo‘lmoqda.
Boshlangich sinflarda taiim-tarbiya berish jarayonida axborbt 
texnologiyalaridan, kompyuter vositalaridan foydalanish mumkin. 
O'quvchilarga boshlangich sinf matematika darslarida hozirgi kunda 
kompyulcr vositasidan foydalanish metodikasi yo‘q. Biz shu metodikani 
ym ntiMhda yordam boiadi degan nuqtayi nazardan (taysiyalardan) 
Ibytlnlnnib, boshlangich sinf o‘quvchilariga matematika darslarida
fc « Iiimiv l,A
Y 
tikank 
m a'nB viyat - ycngilm as kuch. - T .: «M a’naviyat», 2008. 
-
176 b.
Nlm nmiiuK
7

---

xo'jaligiga tadbiqini singdirish, axborotli va algoritmik madunlyntlftl 
shakllantirish hisoblanadi. Bu esa o‘z navbatida boshlang‘ich itmklnli 
lardan boshlab o‘quvchilarda axborotli madanîyatni shakllantirish un ni lh 
keladi.
Vatanimiz taraqqiyoti kompyuterlami xalq xo‘jaligining un h 
sohalarida qo‘llanishlari haqidagi bilim va ko‘nikmalami o‘quvchlltfdl 
hosil qilishni vazifa qilib qo‘yadi.
Hozirgi kunda hech kimga sir emaski, bolalar ioshUgldAfiffl 
kompyuter savodxonligini egallashga juda ham qiziqishadi. Shulnitlwi 
foydalangan holda ulaming axborot madaniyatini shakllantirib hoiluli 
kerak. 
Ta’lim jarayonida kompyuterlar va telekommuniklil
m
I y n 
vositalarining qo‘llanilishi o‘quvchilaming ular bilan bemalol iiihlft) 
olishlariga pedagogik jarayondagi eng muhim kamchiliklardau hhl 
hisoblangan subektivizmni cheklashga imkon yaratadi. 0 ‘quvchlnliiy 
javobi yoki bevosita o‘zlashtirishini baholash o'qituvchining o'quvohl 
shaxsiga munosabati ta’sirida kechgan bo‘lsa, mashinalar vosltimlllii 
beriladigan m a’lumotlar va o‘quvchilar bilimini nazorat qilish hum.lu 
baholash ob’ektiv xarakterga ega boiadi.
Axborot savodxonligi bo‘yicha mustaqil bilim olish ynngl 
innovatsion ta’lim turining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Bundi 
axborot texnologiyalari integrativ tizimga soluvchi texnologiyalm 
sifatida alohida o‘rin tutmoqda.
Maktab oldida turgan asosiy vazifalardan biri ta’lim si fut il il 
yaxshilash, uning hayot bilan aloqasini mustahkamlashdan ibornt 
Kichik maktab yoshdagi o‘quvchilar kompyuterga kuchli qiziqish bilnn 
qaraydilar va u bilan tanishishga katta ishtiyoq bildiradilar.
Buyuk psixologlarning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki — oqiloiiM 
tashkil qilingan ta’lim jarayoni mazkur yoshdagi o‘quvchilardagi 
idrok, xotira, tafakkur kabi bilish jarayonlari o‘ziga xos xususiyatlargtt 
ega. Mazkur yoshdagi bolalar o ‘z idroklarining ravonligi, aniqlili|*i. 
sofligi, o‘tkirligi bilan boshqa yosh davrdagi insonlardan keskin lhn| 
qiladi. Ular har bir narsaga berilib, unga sinchkovlik bilan qarashlni i 
sababli idrokning muhim xususiyatlarini o‘zlashtirish imkoniyatlarigti 
ega bo‘ladi. Ushbu yoshdagi o‘quvchilar idrokining yana bir xususiyatl 
xilma-xil, 
yorqin 
bo‘yoqlar, 
yaqqol 
tasvir 
va 
his-tuyg‘uy.it 
beriluvchanligidir. Bu yoshdagi bolalarda ixtiyorsiz diqqat yaxshigiun 
rivojlangan bo‘ladi. Chunki, ta’lim jarayonida ixtiyorsiz diqqatnin^ 
o‘sishi uchun muhim shart-sharoitlar mavjuddir. Kichik maktab 
yoshidagi o‘quvchilar xotirasining muhim xususiyatlaridan biri so‘l
10

---

H IH M II'I 
h i i
I I
im m
I 
va ma’nosiga tushunib, eslab qolish salmog‘ining ortib 
Kicliik 
maktab yoshi o‘quvchilari xayolining xususiyatlaridan 
lilil liiivolly voqtllk 
bilan fantaziyaiüng o‘zaro aralashib ketishidir.
U'i|iivcliilarga o‘quv jarayonini to ‘g‘ri ilmiy tashkil etish uchun 
>• •|Hlli|ilil ln'minlamnayotgan predmetlar bo‘yicha yaxshi bilimlar zarur 
l'H'lilif’liiii 
qolmasdan, 
balki 
o‘qitish jarayoni 
va bilimlami 
». fliiuliliilNhui umumiy psixologik qonuniyatlarini, o‘qiivchilarda 
nmlnlui vn ko'nikmalarini shakllantirish hamda fîkrlashga o‘rgatishm 
■ftlltologlk xtiNiisiyatlarini bilish zarur. 0 ‘qitishda tarbiyaviy masalalami 
mu vu f lrit|iynlli hal etish shaxs shakllanishi jarayonining psixologik 
i|iilMinlyiillnri bo'lgan quyidagilami talab qiladi:
bol alar yosh xususiyatlari va psixologik rivojlanishidagi 
Imllvltlnnl 
l'arqlarni bilish;
■ o'quvchilar shaxsining qiziqishlari, xohishlari 
0
‘qishga, 
llwlHinlp, jamoaga hamda o‘z-ocziga munosabatini bilish;
- 
Irodo va his-tuyg‘u sifatlarini, ya’ni mustaqillik, tashabbuskorlik, 
I
i
|
m
luyiAiini uyg‘ota olish darajasini, emostional tashvishlaming kuchi 
vn i Ikiiquiiigi, hissiyotningturg‘unligjni bilish;
• 
bilish faoliyatning aqliy rivojlanish xususiyatlarini, ya’ni diqqat, 
'mil 
111
, Hkrlash nutq qobiliyatlarini bilish.
Diz quyida umum ta iim maktablarining 3-sinflarida matematika 
lltllltliin masalalar yechishda, o‘quvchilaming axborotli madaniyatini 
f«link
lliinlirish yoilarini qarab chiqamiz. Axborot - bu aniq va amalda 
iMlilnliladigan xabarlardir. 
Berilganlar esa xabarlar, kuzatishlar 
inilíjiiliirliii o‘z ichiga oladi.
1
11
,son yashaydigan dunyo turli moddiy va nomoddiy obyektlar, 
»iluiiilngdük, ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqa va o‘zaro ta’sirlardan, ya’ni 
|ninyoiilnrdan tashkil topgan. Sezish a’zolari, turli asboblar va hokazolar 
yiiiilitinida qayd etiladigan tashqi dunyo dalillari ma’lumotlar deb 
nitilndí. M aiumotlar aniq vazifalami hal etishda zarur va foydali deb 
(upIUn axborotga aylanadi. Agar m a’lumotlarda biror narsa to‘g‘risidagi 
mnvlmmlikni kamaytirish uchun foydalanish imkoniyati tugilsa, 
mn’lninot axborotga aylanadi. Demak, amaliyotda foydali deb topilgan, 
vn'm ibydalanuvchining bilimlarini oshirgan maiumotlamigina axborot 
tlpli nltiNa boiadi.
J -lln f uchun matematika fanidan amaldagi ayrim masalalami 
i|itinl> chiqamiz.

---

243. Birinchi mashinaga sabzavotli 14 ta yashik, ikkim 
In 
N m 
yashik ortildi. Agar har qaysi mashina 2 martadan latnagllfl Im Im 
nechta yashik yuk olib kelingan?
Bu masalani yechishda quyidagi ma’lumotlar mavjud:
- mashina, - sabzavot, - yashik, - 14 ta yashik, - 8 ta ytlhlk 
martadan qatnagan.
0 ‘quvchiga ushbu ma’lumotlardan masalani hal qilhh in ItllH 
qaysilari foydali:
- 2 martadan qatnagan;
- 14 ta yashik * 2 marta = 28 ta yashik;
- 8 ta yashik • 2 marta = 16 ta yashik;
- 28 + 16 = 44 ta yashik.
Demak, o‘quvchi berilgan ma’lumotlardan masalani yecliish iirhiin 
ajratib olganlari uning uchunaxborot boiishligini tushinib yetishl hi inl>
Xulosa qilib shuni aytish mumkin:
- o‘quvchiga masalani yechish uchun ajratib olingan maMuinitiliiiiil 
axborot ekanligini aytib o‘tish orqali o‘quvchida axborot to'gVUlitiiul 
dastlabki tushunchalar shakllanib boradi;
- o‘quvchi o'zida shakllangan axborot to‘g‘risidagi tuslmin Ini 
lardan kelajakdagi ishlarida foydalanadi, shu bilan o'quvi hliilny 
axborotli madaniyati shakllanib boradi.
Boshlang‘ich sinf matematika darslarida ko‘plab masalalar Imynl 
bilan bogiiq ravishda olingan yoki masalaning berilishidn b t’ffi 
qiymatlar borligi, aniqligi keltiriladi, undan noma’lumni yoki bOMlii|n 
qiymatni topish talab etiladi. Berilgan tushunchalar axborotgn mliol 
bo‘la olishini o‘quvchilarga yetkazmoq lozim.
Shuningdek, quyidagi masalani qaraylik:
368. Ikki shahar orasidagi masofa 150 km. Bu shaharlardnn I ill 
biriga qarab ikki mashina yo‘lga chiqdi. Birinchi mashina 60 km( 
ikkinchisi 70 km yo‘l yurganidan keyin ular orasida qancha mntutfti 
qoladi?
Yuqoridagi masalada ikki shahar orasidagi masofa 150 km ekinllgl 
haqida darak (xabar, bu ham axborot) berilmoqda. Ikki shahardun Im 
biriga qarab esa mashina yo‘lga chiqqanligi aytilmoqda (boslu|it 
transport vositasi emas, aynan mashina — bu ham axborot). So‘ngru, ikki 
mashina yo‘l bosgan masofalari haqida axborot berilmoqda. Mann 
m
Iin 
berilgan ma’lumotlar (axborotlar) asosida masalani hal etish, yechinilnl 
topish mumkin.
12

---

I '• 
m i.
il и i|iiv< liilarga ushbu tushunchalaming axborot ekanligi va 
ibíHilHllíiii dnmlnrida 
bunday holatga har doim duch kelishimiz, 
«llllbinliiii ftiyilnlnngan holda masalani yechimini topayotganligimizni
•
i 
ll liiiliiiiillimog'imiz 
lozim. B u esa o ‘quvehilar ongida matematika 
ЙИ! ilniMii linn I 
nxborot tushunchalaridan foydalanisliimiz, uni shakl- 
iHiillrlwlilnii'/divii dalolatdir.
I I, l ii'llni 
ll/iin id a
axborot texnologiyalarining qo‘llanilishi 
va uning ahamiyati
Iniiilyiihhunos olim larning e ’tiroflariga ko‘ra insoniyat o ‘z 
•Ivia|lnnl4lil(lii (oxnokratik fazaga o ‘tmoqda. Bu fazada rivojlanish 
HlllliiVllllil'iuing zaminida fan va texnika yutuqlarini kompyuter 
tMiiiiloyJvnliin nsosida jam iyat xayotining barcha jabhalariga mumkin 
i|Miliii 
le/korllkda joriy etish yotadi. Iqtisodiy munosabatlaming 
l• IlifiliHlnrillllg nisbiylashuvi hamda ilmu-fan sohasidagi so‘nggi 
yilliii|lniiilnu ishlab chiqarishga o ‘ta tezkorlikda joriy etishi va yuqori 
iiiilllili'iill 
loxnologayalaming yaratilishi, 
shaxsga nisbatan 
kritik 
ImiImIIiii
i i
I
i i k
sababchisi b o im o q d a : kishilik jam iyatining axborot 
УМПцИи
1
|
1
м
1)1
oyrim shaxsning biologik yangilanishuvidan, ya’ni avlodlar 
iilinii'llinvldnn tezroq sodir b o (lmoqda.
V ,A. 
Starodubsevning xulosalariga k o ‘ra, bugun-erta oliy o ‘quv 
>111
(luiI blliruvchilarining kelajakdagi faoliyati uchun zarur b o iad ig an
lilllinliit ning 80 foizi hali kashf etilmagan. Texnokratik ta ’birlarga ko ‘ra, 
Inliumiiliiion jam iyatda faol m utaxassislar o ‘rtacha hisobda beshtagacha 
lnllmiNlikni egallashlari mumkinligi bashorat qilinmoqda. Jam iyat 
ilvi»|linin borgan sari uning talablariga ta ’lim tamoyillari, mazmuni mos 
I * 1
11
ni у qolish holatlari sezila boshladi.
Agar 
rivojlangan m amlakatlarda ta ’lim tizimi oldida yangi 
lilllinlnnu kashf eta oladigan mutaxassislarni tarbiyalash birinchi vazifa 
Im 'hii, Iqtisodiyotni o ‘tish yoki rivojlanish davrida b o ig a n mam- 
ImKulInrdii esa yangi texnologiyalam ing o'zlashtirilishini ta ’minlovchi 
ииНичпивМаг 
tayyorlash vazifasi qo ‘yilmoqda. Dunyoning barcha 
iliivlnlliiridn ta ’lim tizimi samaradorligini oshirish strategik vazifalar 
||п1о||цп qo‘yilgan. X o‘sh, qanday muamm olam ing hal etilishi bu 
vn/Uiilnming bajarilishini ta ’m inlaydi? Xususan, 0 ‘zbekiston ta ’lim 
ll/lm l oldida turgan m uam m olam ing qaysilari kechiktirilmay o‘z 
ynol'ilmlni topishi kerak?
чк

---

Tabiiyki, bu savollaming batafsil javoblarí alohida tadqiqot talab 
qiladi. Bu borada umumiy maqsadlar va tamoyillar «Ta’lim to‘g‘ri- 
sida»gi Qonun hamda hukumatning so‘nggi yillarda qabul qilingan 
qarorlarida o‘z aksini topgan. U1 ardan yagona ta’lim jarayonida 
an’anaviy va innovatsion komponentlami 
muvofiqlashtirish va 
maqbullashtirish vazifasi kelib chiqadi.
Muayyan o‘quv predmetini samarali o‘qitish maqsadida yaratilgan 
hamda ushbu predmetni o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchilaming 
faolligini oshirishga qaratilgan eng yangi uslubiyatga asoslangan, o ‘quv 
materialini maxsus dasturiy ta’minot va multimediali informatsion 
texnologiyalar yordamida didaktik ishlab chiqilishi natij asida yaratilgan 
o‘quv jarayonini tashkil etuvchi ko‘p funksiyali dasturiy vositani - 
innovatsion dasturiy didaktik majmua (IDDM) deb ataymiz.
Predmetni ng innovatsion dasturiy didaktik majmuasi uslubiy tizim 
sifatida didaktik materialning mukammal va yaxlitligini ta’minlashi 
lozim. Har bir IDDMda yangi o‘quv materialini o‘rganish, mustah- 
kamlash va o‘zlashtirish darajasini nazorat qilish nazardá tutilishi kerak. 
0 ‘z vaqtida innovatsion majmualami yaratishdan maqsad — yangi 
bilimlami o ‘zlashtirish bo‘yicha ko‘rsatkichlami oshirish, pirovardida 
esa oliy ma’lumotli mutaxassislar malakasini, zamon talabiga javob 
beradigan daraj alarga ko‘tarishdan iborat. Bu maqsadlarga erishish 
uchun, aw alo, yangi mavzulami o‘tishda an’anaviy bayon - namoyish 
uslubi o‘miga talabalar faolligini oshirishga yo‘naltirilgan tamoyillarga 
asoslanish lozim bo‘ladi.
IDDM o‘qituvchining faoliyatida o‘quv material idan variativ 
foydalanishiga imkon yaratadi va uning komponentlaridan biri - o‘quv 
materialining 
elektron 
shakllarini 
yaratishda 
an’anaviy-didaktik 
ishlanmalami yaratishga nisbatan maxsus didaktik yondashuvlaming 
qoilanilishini talab etadi.
IDDM barcha turdagi o‘quv mashg‘ulotlarida kompyuter 
dasturlarining qo‘llanilishini ta ’minlaydi. Keng ma’noda muhokama 
etilayotgan majmualar talabalami informatsion texnologiyalardan 
foydalanishga o‘rgatadi, kasbiy faoliyatida mustaqil holda yangi bilimlar 
egallashlarida kuchli vosita b o iib , informatsion texnologiyalardan 
foydalanishga ehtiyoj va moyillikni shakllantiradi. Bilish faoliyatining 
samaradorligi ko‘p jihatdan foydalanilayotgan o‘quv vositasining 
xususiyatlariga bog'liq.
14

---

Kompyuter va multimedial! texnologiya - qimmatbaho bo‘lib, 
katta imkoniyatga ega. Ayniqsa, ulaming didaktik xossalari ta ’lim 
amaliyotida yuqori samaradorlikka eltuvchi omildir.
Bundan tashqari, yangi informatsion texnologiyalarning qo‘lla- 
nilishi faqatgina amaliy o‘zlashtirish jarayonidagina ifoda etishni talab 
etmoqda. Shuning uchun yangi pedagogik vosita sifatida qo‘llani- 
layotgan turli shakllardagi elektron o‘quv materiallarini, o‘quv 
jarayonida ulaming didaktik xossalari va integratsiya usullarini tahlil 
qilish zarurati paydo bo‘ladi. Bunday tahlil ijodiy va o'zaro talabchanlik 
asnosida olib borilishi zarur. Shu o‘rinda bilib-bilmasdan yo‘l qo‘yilgan 
takrorlashlarga alohida e ’tibor qaratmoq lozim.
Axborot texnologiyalari, Internet tizimi o'qituvchi va talabalaming 
tobora qudratli va beminnat yordamchisiga aylanib bonnoqda. Bugungi 
kunda o'qituvchi va talabalar axborot texnologiyalari va Intemetdan 
foydalanib, 
ma’lumotlar, 
ma’ruzalar, 
amaliy 
va 
laboratoriya 
mashg'ulotlari ishlanmalari hamda metodik tavsiyalar bilan tanishish 
imkoniyatiga egadirlar.
Fan va texnikaning tez sur’atlarda rivojlanishi, bareha fanlar qatori 
aniq fanlar mazmuniga, xususan, ulami o‘qitish metodikasiga nisbatan 
yangicha talablami qo‘ymoqda. Aniq fanlar metodikasining asosiy 
maqsadlaridan biri, mazkur fanning rivojlanishini inobatga oigan holda, 
mazmunan yangilangan, zamonaviy axborot texnologiyalari keng joriy 
etilgan o‘quv-uslubiy majmualami yaratishdan iborat. Bugungi kunda 
talabalar kompyuter texnologiyalari yordamida ilmiy-téxnikaviy hisob- 
lashlami bajarishda, ilmiy-metodik izlanishlami olib borishda bevosita 
Matematika, Maple, Mathcad, Matlab va shu kabi matëmatik dastur- 
lardan foydalanmoqdalar. Bu dasturli vositalar o‘quvchilaming katta 
hajmdagi matematik hisoblash ishlarini qisqartirishda, mavzulaming 
mohiyatini chuqurroq tushunishlarida va o‘zlashtirib olishlarida, shu 
bilan birga, ulaming mustaqil ishlarini samarali tashkil etishda muhim 
ahamiyat kasb etmoqda. Natijada o‘quvchilaming o‘quv predmetiga, 
fanga bo‘lgan qiziqishlari ortib bormoqda. Bu qiziqish Internet tizimiga 
murojaat etish imkoniyati cheklanishsiz mavjud bo‘lganda ayniqsa 
kuchaymoqda. Internet tizimi imkoniyatlarining cheksizligi bu qizi- 
qishlami yanada kuchaytirmoqda. Endigi kunda Internet navigatsiyasini 
o‘zlashtirib oigan o'quvchilar nafaqat o‘zlariga zarur o‘quv adabiyotini 
tezkorlikda topish, balki masofadan turib o‘quv jarayonida ishtirok etish 
imkoniyatiga egadirlar. So‘z yuritilayotgan DDDM masofaviy ta’limdn 
ham alohida ahamiyat kasb etishi mumkin. Zero, mavjud ixtisoslashgnn
15

---

rauhitlardan foydalangan pedagoglar kompyuter qarshisida turib bilim 
olish dinamikasining barcha, jumladan, psixologik va fiziologik ji- 
hatlarini inobatga oigan holda mos o‘quv materiallarini yaratishlari 
lozim.
Zamonaviy dasturlash tizimlari yordamida o‘qitishning o ‘quv 
jarayonining samaradorligini va mahsuldorligini yanada oshirmoqda.
Muayyan o‘quv predmeti haqida gap borganda, 
IDDM 
atamasining "dasturiy" degan qismida mutaxassislik standard, unga mos 
o‘quv rejasi va fanning mazmunini ifodalovchi dasturlar bilan bir 
qatorda, kompyuter dasturiy ta’minoti asosida yaratilgan o ‘qitish 
jarayonini samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan elektron manbalar 
hamda ulardan, jumladan, multimedia vositalaridan foydalanilgan 
ta’minlovchi dasturlar tushuniladi.
Predmetning roDM si quyidagalardan iborat:
a) predmetga oid an ’anaviy o‘quv-us!ubiy kompleks.
Davlat ta’lim standartidagi majburiy bilim va ko'nikmalar 
majmuasi, namunaviy dastur, texnologik karta, ishchi dastur, poligrafik 
manbalar va hokazo.
b) innovatsion kom ponent
0 4quvchilar faolligini oshirishga yo‘naltirilgan va amaliyotda 
o'zining samaradorligini tasdiqlagan uslubiy tamoyillar, ularga mos 
didaktik materiallar, ko‘rgazmali vositalar va dasturiy ta’minot, mustaqil 
mashg‘ulotlar bo‘yicha didaktik vazifalar, predmet bo‘yicha kompyuter 
amaliyoti, fan bo‘yicha o‘zlashtirilgan bilimlar sifatini aniqlovchi test 
vazifalari to‘plami, o‘quv jarayonining sifatini ko‘rsatuvchi monitoring.
c) elektron shakldagi o‘quv-uslubiy m ateriallar.
Elektron darslik, elektron o‘quv qo‘llanmalar, elektron ma’ruza 
matnlari, elektron kutubxonalar, mos (CD, F lash va hokazo) sig‘im- 
lardagi audiovizual materiallar, interfaol o‘quv kurslari, kompyuterda 
hisoblash tajribasini o‘tkazish uchun laboratoriya vazifalari, test 
sinovlarini o'tkazish bo‘yicha tizimlar.
d) IDDMning ashyoviy bazasi. Multimedia auditoriyalari, 
kompyuter sinflari, kompyuterlashgan laboratoriyalar (masalan, fizika 
yoki kimyo fanidan), WEB-serverlar, internet mediatekalar.
So'nggi yillarda o‘quvchilaming mashg‘ulot davrida faolligini 
oshirishga intiluvchi tashabbuskor pedagoglar amaliyotiga nazar solsak, 
ko‘p xollarda bu mashg‘ulot shakllarining tutashib ketishini, muayyan 
tamoyillar asosida innovatsion texnologiyalaming va pedagogik ixtirolar 
luimdu topi I ma laming tatbiq etilishini kuzatishimiz mumkin.
16

---

O'qituvchi 
o‘z 
mashg‘ulotlarida 
noan’anaviy 
usullardan 
foydalansa, o'qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi to‘siq yo‘qoladi, 
o'quvchilaming ijodkorligi va kuzatuvchanligi oshadi. Bunday majburiy 
bilimlar berilmasdan ma’lumotlami ixtiyoriy qabul qilishga imkon 
yaratiladi.
Respublikamiz ta’lim maskanlarida o‘quv jarayonini pedagogik 
texnologiyalar bilan ta’minlash, zamonaviy o‘qitish metodikasini 
yaratish, innovatsion loyihalami shakllantirish va mos texnoloshyalami 
yaratish keng yo'lga qo‘yilmoqda. Bir qator loyihalar va tadqiqotlar 
zamonaviy axborot va tarmoq texnologiyalar zaminida yaratilmoqda. 
Endigi dolzarb vazifalar oliy o‘quv yurtlaridagi professor-o‘qituvchilami 
yaratilgan va yaratiladigan dasturiy ta’minotdan foydalanishga tortish, 
bu muhitlami mumkin qadar sifatli didaktik ishlanmalar bilan to‘ldirilib 
borilishiga erishishdir. Bu sohada bir qator tashkiliy muammolar o‘z 
yechimini kutmoqdaki, ular moddiy rag‘batlantirishdan, to ma’naviy 
ko'maklargacha, zamonaviy texnika bilan jihozlashdan, to yosh olimlar 
va dasturlovchi mutaxassislarni jalb etishgaçha bo‘lgan doiralarga ega. 
Ammo bu muammolami yechish kechiktirib boimaydigan masala va bu 
masalaning tadrijiy yo‘l bilan yechib borilishi maqsadga muvofïqdir. Bu 
masalaning asosiy mohiyati mashg‘ulotlarda talabalar faolligining 
o‘sishi, oqibatda ta’lim tizimi samaradorligining oshishi va pirovard 
natijada jamiyat rivojini jadallashtiri ÿcEï 
A9iniü ^ f a"
nishidadir. 
~
1.3. Umumiy o‘rta ta ’lim maktabla
m u ltim e d ia d a n fo y d a la n is h n in g a h a m iy a ti
Respublikamiz miqyosida umumta’lim maktablariga katta e ’tibor 
qaratilgan boiib, maktablarimizni jahon standartlariga mos holda 
jihozlar bilan ta’minlash ishlari amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda 
uzluksiz ta’lim tizimi bo‘g‘inidagi ta’lim muassasalari, shu jumladan, 
umumiy o'rta ta’lim maktablari o‘qituvehilari oldida yangi muammolar, 
ya’ni o‘qitilayotgan fanning o‘zlashtirish sifatini oshirish vazifasi 
turibdi. Bu borada matematika fanini o'qitishda ham turlicha metodlar 
qo'llanilmoqda, bundan ko‘zlangan asosiy maqsad matematika fanini 
o‘qitishni takqmUlashtirishdan iboratdir. Matematika fanini o‘qitishda, 
undagi m a V 7 j i s h ^ niirishda va ko‘rgazmalilikni tashkil etishda 
zamonaviy ^ axbcfrbtjj 
vositalaridan ham foydalanish
mumkin. / 
^ p ^ ^ ^ ^ ÿ j ^ i ^ tridanp iri n H jl^ ^ ^ ^ ^
3
^d|icia

---

har xil animatsiyalar, dasturlar orqali matematikani o‘qitishni tashkil 
qilish mumkin.
Q o'yilgan talablar bo‘yicha axborot texnologiyalarining multi- 
media vositalari asosida dars jarayonini tashkil qilish pedagog- 
o ‘qituvchilaming yumushini osoniashtirib, o ‘quv jarayonini boshqarish, 
uning samaradorligini yanada ko‘tarishga erishiladi. Shu bilan bir 
qatorda ta iim muassasasi rahbariyatiga talaba, guruh, mutaxassisliklar 
bo‘yicha test natijalarini ko‘rib borish v a ulaming o ‘zlashtirish 
natijalariga baho berish, o ‘qituvchilaming m a’ruza matnlari va boshqa 
mustaqil ishlariga m oijallangan materiallarining tayyorlash sifatiga 
baho berish, multimedia vositalari asosida laboratoriya ishlarini bajarish 
uchun kompyuterda modellashtirilgan virtual stendlar joriy etish, kursni 
o ‘zlashtirish bo‘yicha uslubiy materiallami tayyorlash uchun takliflar 
ishlab chiqish kabilami amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Axborot 
texnologiyalarining 
multimedia 
vositalari 
o‘quv 
jarayonida quyidagi eng muhim jihatlari bilan alohida ahmiyatga egadir:
- differensial va individual o ‘qitish jarayonini tashkil qilish;
- o'qish jarayonini baholash, teskari(qarshi) aloqa bogiashi;
- o ‘z-o‘zini nazorat qilish va tuzatib borishi;
- o ‘rganilayotgan fanlami namoyish etishi va ulami dinamik 
jarayonini ko(rsatishi;
- fan m a’ruzalarida animatsiya, grafika, multiplikasiya, ovoz kabi 
kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanishi;
- o ‘quvchi-talabalarga fanni o ‘zlashtirish uchun strategik ko‘nik- 
malar hosil qilishi va hokazo.
Shuningdek, multimedia vositalarining amaliy tomoni ulardan 
o ‘quv jarayonida foydalanish va kelgusida ta iim tizim ida o ‘quv 
jarayoni uchun m aium otlar bazasini va virtual stendlar yaratishdek 
muhim vazifani am alga oshirishga zamin hozirlaydi.
Elektron ishlanma har bir mavzuga oid asosiy tushunchalami 
o'rganish, o ‘rganilayotgan usul va uning tadbiqini namoyish qilish, 
modelli dasturlami modifikasiyalash va boshqarish, hamda egallangan 
bilimlami sinashga yo‘naltirilgan. O'rganilgan hodisa yoki jarayon 
modelini qurish, uni hal etish uchun algoritm loyihasini va ko‘rilgan 
algoritmni dastur ko‘rinishda tadqiq qilishi zarur b o ia d i. Bunday 
maqsadga erishish uchun elektron ishlanma tarkibiga o ‘quvchilardan 
induktiv va obrazli fikrlashni rivojlantirishga ko‘mak beruvchi modelli 
dusturlar seriyasi kiritilgan.
18

---

M a’lumki elektron o ‘quv qoilanm alar yaratish jarayoni, an’anaviy 
«qog‘ozli» o‘quv qo'llanmalar yaratishga nisbatan o‘quv materiali 
mazmunini tuzilishga sifat nuqtai nazaridan yangi-yangi talablar 
qo‘yadi. Shuning uchun, o‘quv qo‘llanmalar mazmunini strukturalash- 
ning texnologik vositasi sifatida «daraxtsimon» tizim imkonini beruvchi 
«integratordan» foydalaniladi. Chunki o‘quv kursi predmet sohasining 
bunday modeli o ‘rganUayotgan fanga mos test va topshiriqlarining to‘la 
tizimini ko‘rishni avtomatlashtirishga imkon beradi.
Elektron o ‘quv qo‘llanma sarvaraq, mundarija, o ‘quv materialini 
o ‘z ichiga olgan bo‘lim (unda har xil materiallar bo‘lishi mumkin, 
qancha ko‘proq material bo‘lsa, shuncha yaxshi), bilimlarini nazorat 
qilish tizimi (test va topshiriqlar, bunda test dastur yordamida barcha 
natijalami chiqarishi lozim), tavsiya etilgan adabiyotlar ro'yxatini o‘z 
ichiga olishi kerak. Elektron o ‘quv qoilanmaning asosiy bo'limlari 
matn, grafik, animatsiya, videolavhalami o‘z ichiga olishi lozim.
0 ‘quvchilaming biror-bir sohani yoki predmetni faol egallashi 
uchun faqatgina nazariy bilimi yetarli boimasdan, balki masalani hal 
etish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalar ham shakllangan b o iish i kerak. 
Shuning uchun maktab darsliklari mavzusini faqatgina nazariy jihatdan 
emas, balki amaliy ko‘rinishda, yani ko'rgazmali qurollar, harakatli 
tasvirlar orqali o‘tish va o‘quvchilar tasavvurlarini kengaytirish lozim. 
Umumta’Iim maktablarining matematika kurslari mavzularini ham shu 
asosda o ‘tish maqsadga muvofiqdir.

---

II-BOB. 3-SINF MATEMATIKA DARSLARINI 0 ‘QITISHDA 
K OM PYUTERIM KONIY ATL ARTO AN FOYDALANISH
Boshlang‘ich sinf darslarida axborot texnologiyalaridan foydalanish 
bugungi kunda barcha o‘qituvchilar oldiga ma’lum vazifalar qo‘ymoqda. 
Shu jumladan, 3- sinf matematika darslarini o‘qitishda ham axborot 
texnologiyalaridan foydalanish mumkin. Boshlanqich sinflarda o‘quv 
fanlarini o‘qitish jarayonida kompyuterdan ko‘rgazmali vosita, o‘quv- 
chilar mustaqil o‘zlashtirishiga mo‘ljallangan didaktik o‘quv materiali, 
o‘z-o‘zini nazorat qilish va ixtirochilik qobiliyatlarini takomillash- 
tirishga yo‘naltirilgan ijodiy texnologik obyekt sifatida foydalanishga 
asosiy e'tibor qaratilishi zarur. Chunki o‘quv materiallarining tabiiy, 
jonli va eng muhimi, qiziqarli namoyish etilishi, o‘quvchilar tomonidan 
qayta ishlanishi, muammoning ijodiy hal etilishi ulaming bilim olishini 
engillashtiradi, o‘z!ashtirilgan bilimlarni uzoq muddat xotirada saqlab 
qolish, ijodiy ixtirochilik ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish, 
bilimlarni amaliyotda qoUlashlariga sharoit yaratadi.
Boshlanqich ta’lim jarayonini insonparvarlashtirish va individual, 
integrativ hamda tabaqalashtirilgan ta’limni amalga oshirishda 
kompyuter texnologiyalarining ahamiyati beqiyosdir.
Bugun biz bir narsani aniq tasawur qilishimiz kerak: mavjud holat, 
axborotlar oqi mining tizimlashuvi inson xotirasiga ortiqcha yuk bo‘lib, 
shaxsning shakllanish jarayonlarida keskin o‘zgarishlarga sabab 
bo‘lmaydi Inson ongiga yetib borayotgan axborotlar oqimi shaxsning 
mavjud madaniy-ma’rifiy muhitdagi moslashuvi jarayonida qay tarzda 
aks etishini bilish va shunga mos tarzda ta’lim-tarbiya muassasalarida 
o‘quv dasturlari va jihozlariga nisbatan talablarni ishlab chiqishni taqozo 
etadi.
Buning uchun matematika darslariga elektron ishlanmalar yaratish 
va ulardan foydalanish lozim. Bu boshlang‘ich sinf matematika dars­
larida darsning qiziqarli o‘tishini ta’minlashi bilan birga, dars samara- 
dorligini oshirishga ham xizmat qiladi.
Ushbu bobda ana shu jihatlarga to‘xtalgan holda, 3-sinf 
matematika darslarini o‘qitishga elektron ishlanmalar yaratish va undan 
foydalanishni keltirib o‘tamiz. Bu bobning birinchi paragrafida 
bosh lang‘ich sinf o‘quvchilariga «3-sinf matematika darslarida axborot
20
______

---

texnologiyasi, pedagogik texnologiyalardan foydaiangan holda dars 
o‘tishga doir 1 soatlik dars ishlanmasi» keltiriladi.
Ikkinchi paragrafda esa «Boshlang'ich sinf matematika darslarida 
kompyuter imkoniyatlaridan foydalanish» bo‘yicha fikr-mulohazalar 
bildiriladi. Unda boshlang'ich sinflarda o‘quvchilarga matematika 
darslarida kompyuterlardan qay darajada foydalanish yo‘l-yo‘riqlari 
keltiriladi hamda undan foydalanganda ko(rgazmalalikning qanchalik 
ta’minlanishi va dars samaradorligining oshishi keltirib o‘tiladi.
Uchinchi paragrafda «Boshlang‘ich sinf matematika darslarida 
yaratilgan elektron ishlanmadan foydalanish (3- sinf misolida)» bo‘yicha 
fikr-mulohazalar bildiriladi. Unda bevosita matematika darsi uchun 
axborot texnologiyasidan foydalanib elektron ishlanma yaratish va 
undan foydalanish metodikasi keltiriladi.
2.1. 3-sinf matematika darslarida pedagogik texnologiyani 
qoilashga doir 1 soatlik dars ishlanmasi
Biz quyida 3-sinf matematika darslarida pedagogik texnologiyadan 
foydalanish bo‘yicha dars ishlanmani keltiramiz va uni «Bilimdonlar 
bellashuvi» deya nomlaymiz.
Maqsad: 0 ‘quvchilami matematika fanidan oigan bilimlarini 
mustahkamlash, ulami erkin, mustaqil ishlashga o‘rgatish, aqliy 
faoliyatini kengaytirish, mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish va 
0
‘stilÍsh.
Tadbiming sharti:
Sinfdagi o‘quvclnilaming eng iqtidor 1 i 1 aridan 12 nafari tanlab 
olinadi va guruhlarga birlashtiriladi. Bellashuv jarayonida har bir 
guruhga 4 tadan shart qo‘yiladi. Ularga matematika fanidan misol va 
masalalar, topishmoqlar, boshqotirmalar yechish topshirig‘¡ beriladi.
Har bir guruhda 4 tadan o'quvchi boiishi kerak. Eng aw al 
sardorlar tayinlanadi va guruhlarga nom qo‘yiladi.
Tadbir iihozi: Sinf xonasi chiroyli bezatiladi. «Bilimdonlar 
bellashuviga xush kelibsiz!», «Zukkolarga oq yo‘1!», «Quvnoqlarga 
quvonch yor bo‘lsin!» shiorlari osiladi. Har bir guruhni baholab borish 
uchun bailar yozilgan kartochkalar, rag‘bat uchun bayroqchalar, g‘oIib 
va faol ishtirokchilarga berish uchun turli ertak kitoblar, albomlar 
hozirlanadi. Guruh a’zolari o‘z joylarini egallaydilar.
Tadbir O ‘zbekiston Respublikasi Davlat Madhiyasi bilan 
boshlanadi.
^ t 
—

---

O'qituvchi: - Assalomu alaykum, hurmatli ustozlar, aziz davramiz 
ishtirokchilari! «Bilimdonlar bellashuvi»ga xush kelibsiz! Bugungi 
bellashuvda siz o'quvchilarimizning birinchi yarim yillikda oigan 
bilimlarini qay darajada ekanligini, ulaming nechogii topqirliklarini 
guvohi boiasiz. Endi ishtirokchilami davraga taklif etsak.
O'qituvchi guruh va uning sardorlarini birma-bir tanishtiradi.
1-guruh — «Bilimdonlar», sardori - Sardorbek.
2-guruh — «Zukkolar», sardori - Muxlisaxon.
3-guruh — «Quvnoqlar», sardori - Farruxjon.
Tanishuv tugagach, qizlar ijrosida milliy qo‘shiq raqsi bilan ijro 
etiladi. 0 ‘qituvchi bellashuv shartlari bilan tanishtiradi.
1-shartga ko‘ra guruh a ’zolari matematika faniga oid she’riy 
masalagajavob berishlari kerakboiadi.
To‘g‘ri javob 5 bail bilan baholanadi.
2-shart: 0 ‘tilgan mavzularga doir 4 tadan misol yechish.
3-shart: Masalalar yechish.
4-shart: Savollarga og‘zaki javob berish.
5-shart: Boshqotirmani yechish va so‘nggi 6-shartda esa sardorlar 
o‘zaro bellashadilar. Unda «Kim marraga tez yetadi?» o‘yini o‘ynaladi. 
Qaysi guruh ko‘p bail to‘plasa, shu guruh g‘olib boiishi va bayroqcha 
bilan taqdirlanishi guruh sardori, «Oltin toj» sohibiga aylanishi ham 
aytib o‘tiladi. Shartlar tanishtirilgach, bolalar milliy raqslarimizdan 
birini ijro etadilar.
1-shart: She’riy masala