Adabiyotlar sharxi

2.2. SHOLINING OZUQA VA TUPROQQA BOLGAN TALABI
SHolining rivojlanishishda azot. Fosfor, kaliy va mikroelementlarning roli, tasiri.Barcha qishloq xojalik ekinlaridan yuqori va sifatli hosil olish uchun har qanday tuproq-iqlim sharoitidan qatiy nazar nafaqat nav bilan suvga, balki ular bilan bir qatorda mineral ogit turlari va ularning maqbul meyorlariga alohida etibor berish kerak.
Ekinlarning hosildorligi kopchilik sharoitlarda, yani 50% dan ortiq qismi mineral ogitlarga, ayniqsa azotli ogitlar hisobiga togri kelishi ilmiy tomonlama asoslab berilgan (Batkaev, 1973; Belousov, 1959; 1975; Sattarov, 1982; 1988; Isaev, Belousov, 1984; Ibragimov, 2008 va hokazo).
SHuningdek, sholi ekinida ham olib borilgan izlanishlar yuqoridagi fikrni tasdiqlagan (YUsupov, 1977; Utibaev, Kdыrbaev, 1977; SHeudjen, 2005).
YA’ni, X.YUsupovning (1977) Toshkent viloyatining o’tloqi bo’z tuproqlari sharoitida sholi ekinida azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlar bilan birga olib borgan izlanishlarida olingan natijalar shuni ko’rsatdiki, sholi doni hosilining eng yuqori korsatkichi (72,5 ts/ga) ushbu ogitlarning birgalikda qollanilgan variantda kuzatilib, tajribaning nazorat (xech qanday ogitsiz) variantida esa ushbu korsatkich 26,5 ts/ga ni tashkil etgan. Umuman aytganda, sholida qollanilgan mineral ogitlar hisobiga 57,6 ts/ga qoshimcha don hosili olingan.
Otloqi taqir tuproqlar sharoitida D.Utibaeva tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlarda esa qollanilgan mineral ogitlar hisobiga 19,7 ts/ga qoshimcha sholi doni (55,4 ts/ga) olingan bolsa, otloqi-sahro tuproqlarida B.Kdirbaev tomonidan olib borilgan izlanishlarda esa mineral ogitlarning samarasi qoshimcha 27,6 ts/ga don hosili (70,5 ts/ga) ni tashkil etgan.
SHuni ham alohida takidlab aytish kerakki, sholi doni hosilini oshirish uchun nafaqat azotli ogitlar, balki bunda fosforli ogitlar ham ahamiyatli bolib, uning maqbul meyorlarini ilmiy asosda aniqlab, ishlab chiqarishga tavsiya etish maqsadga muvofiqdir.
Ushbu fikrlarni yana bir bor tasdigi sifatida R.Xaydarov, A.Gazixanov va Z.TSoylar (1977) tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijalarini misol qilib keltirish mumkin.
Ushbu mualliflar tomonidan 1969-1970 yillar davomida olib borgan izlanishlarida N-120 va K-100 kg/ga fonida fosforli ogitlarning turli meyorlarini sholi doni hosiliga tasirini organilgan bolib, ortacha ikki yilda eng yuqori (70,1 ts/ga) sholi doni hosili mineral ogitlar meyorlari N120R120K100 kg/ga qollanilgan variantda olingan.
Ogit turlarining ekinlarning optimal rivojida muhim tasiri bolganidek, ularning ichida kaliyli ogitlarni ham ijobiy tasiri kuzatilgan.
YAni, ushbu fikrni Qoraqalpogiston respublikasining otloqi-taqir tuproqlari sharoitida U.Matkarimov va boshqalar (1977) olib borgan izlanishlar natijalariga asosan aytish mumkin. Uning izlanishlarida qollanilgan kaliyli ogitlar hisobiga 10 ts/ga qoshimcha sholi doni olishga erishilgan.
Har bir ekin hayotida korinib turibdiki, har bir mineral elementning sholi ekini hosiliga tasiri bor. Lekin, ekinning oziqlantirish jarayonida ogitlarning turlariga ham katta etibor berish kerak (Rubin, 1969; Mineyev, Imamaliyev va boshqalar, 1977; Qodirov, 1992; Raximov va boshqalar, 1998; SHeudjen, 2005).
Olib borilgan koplab ilmiy izlanishlarda sholi ekini uchun eng samarali azotli ogit ammoniy sulfat ekanligi asoslab berilgan (Smirnov, Oreshkina, 1976). Lekin, ammoniy sulfat ogitiga nisbatan mochevina ogiti tarkibida azotning amidli shakllari koproq bolganligi uchun sholining rivojlanish davrlarida ushbu ogitni qollash yaxshi samara berishini ye.I.Stolыpin (1976), A.P.Djulay (1968) kabi bir qancha olimlar ilmiy tomondan asoslab berishgan.
Azotli o’g’itlardan ammiakli selitrani esa ikkinchi oziqlantirishda ko’llanilishi kerak. Fosforli o’g’itlardan oddiy superfosfat, kaliyli ogitlardan esa kaliy xloridi qollanilishi koplab olimlar tomonidan tavsiya etilgan (Aso, 1906-1908; Khan va boshqalar, 1945; Saeki, 1952; Volkova, Smetanin, 1973; Volkova, Petibskaya, 1981; SHeudjen, 2005).

SHuningdek, sholi ekinining yaxshi osib rivojlanishi, sholi doni hosildorligini ortishi va uning sifat korsatkichlarini yaxshilanishiga nafaqat qollanilgan azotli, fosforli va kaliyli ogitlar, balki ulardan tashqari mikroelementlarning ham ahamiyatli tomonlari bor.

Ayniqsa S, Sa, Mg, Si, Fe, B, Co, Cu va Mo kabi mikroelementlar sholi osimligining maqbul rivojlanishi uchun osimlik bolaklarida kechadigan turli xildagi fiziologik jarayonlarda aktiv ishtirok etadi (SHeudjen, 2005).
Albatta ushbu mikroelementlar tuproqda juda kam miqdorda uchraydi. Bu esa, qollaniladigan mineral ogitlarga yuqorida takidlab otilgan mikroelementlarning malum bir miqdorda boyitilgan shakllari bilan birga qollashni taqazo etadi.
SHoli ekinini mineral ogitlar bilan oziqlantirishda fosforli va kaliyli ogitlarning yillik meyorlaridan asosiy qismlari, yani 70 va 50 foizi, azotli ogitlardan esa 30-35 foizi ekish oldidan berilishi kerak. Azotli ogitlar bilan birinchi oziqlantirish toliq unib chiqish davridan 3-4 barg chiqarguncha yillik meyordan 30-40% qismi, ikkinchi oziqlantirish esa toliq tuplash davrida mineral ogitlarning qolgan qismlari bilan otkaziladi. YAni, bunda fosforli ogitlarning qolgan 30%, kaliyli ogitlarning qolgan 50%, azotli ogitlarning qolgan 25-40% qismlarini birgalikda qollaniladi. SHorlangan tuproqlarda esa ushbu ogitlar bilan birga gong va paranda qiyidan 10-20 t/ga qollanilishi yaxshi samara beradi (Mineyev, Imamaliyev va boshqalar, 1977).
Yuqorida keltirilgan qisqacha adabiyotlar sharhidan korinib turibdiki, sholi ekinining don hosildorligini oshirishda mineral ogitlarning muhim orni bor. Lekin, mamlakatimizda yetishtirilayotgan sholi ekinida qollanilayotgan mineral ogitlarning taminlanishi talab darajasida emasligi, qishloq xojaligida qollaniladigan fosforli va kaliyli ogitlarning asosiy qismini qoshni respublikalardan valyuta hisobiga sotib olib kelinishi ushbu tarmoqda bir qancha muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Tabiatda azot va azotli ogitlar. Azot kimyoviy element bolib rangsiz, hidsiz gaz sifatida atmosferamizni 75,3% ni tashkil qiladi yoki har bir metr yerning sathida 8tn azot borligi aniqlangan (4 x 1015 tn yer shari sathida)
Erning shudgorlashtirib, madaniylashtirilgan qatlamida 0,02% dan 0,4% cha azot mavjud. Buning ozlik yoki koplik darajasiga mintaqaviy klimatik ozgarishlar, yerning relefi, konkret ekinlarning ostirilishi va inson xarakatining faktorlari tasir korsatishi mumkin.
Tuproq tarkibida ekinlarni mikroorganizmlarni suv bilan yetarli darajada taminlash omillarini aniqlash quyidagicha.
N=0,55 x e T ( 1e 0,005 x h)
Bu tenglamada:
N tuproqning ekin qatlamidagi azot miqdori, % hisobida ;
e tuproqdagi barcha elementlarning aniq va sof xolatdagi asoslari;
T yilning ortacha harorati;
h yilning ortacha yogin miqdorining (mm, hisobida) simob ustunidagi
korsatgichga asosan tuproqning suvga toyinmaganlik darajasiga bolgan
nisbati.
Bunda korinib turibdiki tuproq tarkibidagi azot moddasining namlanishi ortacha haroratning oshib borishi bilan normallashadi. Tuproqdagi azot moddasining miqdori bir joyning ozida tez-tez ozgarib turadi.
Masalan:
Qumli tuproqda 0,05-0,07 %
Loyli tuproqda 0,10- 0,23%
Torfli tuproqda 0,6- 01 % ni tashkil qiladi.