Abuzalova M

Foydalanish uchun adabiyotlar: [1; 10; 11; 27; 28; 38; 47; 50] 

---

77 
FONOLOGIYA – FONEMANI O„RGANUVCHI SOHA 
 
Reja: 
1.Fonemaning til birligi ekanligi. 
2.Fonologik ziddiyat va uning ko„rinishlari. 
3.Fonemalarning variantlashuvi. 
4.
Fonema nazariyasi tarixidan. 
Mavzu bo„yicha tayanch tushunchalar 
Fonologiya, fonema va tovush munosobati, fonologik dipozitsiya , 
bir o„lchovli va ko„p o„lchovli ziddiyat, doimiy va neytrallashgan 
ziddiyat , kuchli va kuchsiz pozitsiya, fanema va gradema, gradema va 
harf, harf va tovush, fonologik nazariyalar. 
 
Fonologiyaning kelib chiqishida fonetika katta rol o„ynagan. 
Fonologiyaga XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshiga kelib, 
tilshunoslikning fonetika bobidan ajralib chiqqan alohida soha sifatida 
qarala boshlandi. Fonologik sathning taraqqiyotida mashhur rus va 
polyak olimi I.A.Boduen de Kurtene, rus olimi N.C Trubeskoy, R. 
Yakobsonlarning xizmati kattadir. Turkiy tillar fonologiyasini tadqiq 
qilishda V.V. Radlov, E.D. Polivanov, N.K. 
Dmitriyevlarning 
tadqiqotlari ahamiyatga egadir. Umuman olganda , fonologiya nutq 
tovushlarning fiziologik – akustik (fizik ) tomonidan funksional 
(lingvistik) tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo bo„ldi. Praga 
funksional strukturalizmi oqimining taniqli namoyondasi N.S Trubeskoy 
fonetikani odam nutqining material tomoni, ya‟ni artikulyatsiyasi va 
akustikasi haqidagi fan deb, fonologiyani esa, tildagi tovushlarning 
ma‟noni farqlashga xizmat qiluvchi alomatlari va funksiyalarni 
o„rganuvchi fan, deb ta‟riflangan edi. Bu ta‟rifda tilni nutqqa, 
tovushlarning material tomonini ularning funksional tomoniga qarama- 
qarshi qo„yish yorqin ko„rinadi [2,22;]. Fonetikaning birligi bevosita 
kuzatishlarda berilgan nutq tovushlari bo„lgani kabi, fonologiyaning 
birligi so„zlovchilarning ana shu bevosita kuzatishda berilgan nutq 
tovushlari asosida yotgan tovush tipi haqidagi ijtimoiy tasavvurlaridir. 
Har bir fonema kishilar ongida umumiy farqlovchi xususiyatlari asosida 

---

78 
vujudga kelgan maxsus “akustik portret ” yoki ”tovush obrazi “sifatida 
yashaydi. Bu farqlovchi belgilar tovushlarning artikulyatsion va akustik 
belgilari asosida vujudga keladi va barqarorlashadi. Fonologik jihatdan 
fonemalar bir-biriga qarama-qarshi qo„yiladi, to„g„rirog„i, fonemalar 
boshqa lisoniy birliklar kabi paradigmatik munosobatda yashaydi.