5-bob. NEFT- GAZ KONLARINING ZAHIRALARI VA
ULARNING ENERGETIK SHAROITLARI
5.1. Neft-gaz konlari zahiralari
Neft va gaz (kondensat) zahiralari haqida tushuncha
Neft va gaz (kondensat) konlarining zahiralari deb, ular
bag’rida mavjud bg’lgan uglevodorodlarga aytiladi. Zahiralar kon
bg’yicha hamda alohida qatlam yoki konlarning bir qismi bg’yicha
hisoblanishi mumkin. Undan tashqari ma’lum bir regionning ham
zahiralarini hisoblash mumkin. Zahiralari hisoblanayotgan ob’ekt
hisob ob’ekti deb yuritiladi.
Neft-gaz zahiralarini aniq bilish va
chamalash xalq xg’jaligiga
molik bg’lgan katta vazifadir. SHu sababdan ularning miqdorini
87
bilish va chamalash maqsadlarida Davlat zahira komissiyasi (DZK)
g’zining maxsus qg’llanmalarini joriy qilgan va shunga qarab ularning
miqdori hisoblanadi. Qg’llanmalarda zahiralar-ning turkumlash
jarayonlarining aniq kg’rsatmalari berilgandir. Bu ishlar hammasi
davlat tomonidan jiddiy hisob va nazorat ostida olib boriladi.
Zahiralarni turkumlash konlarning g’rganilish darajasiga qarab
hamda ularni sanoat miqyosida ishga solish imkoniyatiga qarab
belgilanadi.
Zahiralarni muayyan turkumga mansub qilish uchun uning
geologik tuzilishi va g’rganilgan darajasiga qaraladi. SHuning uchun
zahira turkumlarga mansublik uyumning
H
olatini g’rganishda
ma’lumotlarning miqdor va sifat kg’rsatkichlarida mavjud muayyan
aniqlikka qarab belgilanadi.
Zahiralarni turkumlashda qg’llanma bg’yicha A,V,S
1
va S
2
turkumlaridan foydalaniladi. Turkumlashning asosiy qoidalari va
zahiralarnni hisoblash usullarning hamma tavsilotlari "Neft-gaz
zahiralarini hisoblash va uning boyliklarini baholash" nomli maxsus
kursda
chuqur g’rganiladi.
SHu kunlarda zahiralarni hisoblashda hisoblash formulalari
tarkibiga
kiruvchi
kg’rsatkichlarni baholash va aniqlashda
kompyuterlarning qg’llanishi maqsadga muvofiq bg’lib mumkin
bg’lgan cheklanishlarni kamayishiga imkon beradi. Zahiralarni
hisoblash tajribasi aniqroq ma’lumotlarni tanlash, birlamchi
materiallarni
qayta
ishlash
jarayonida
osonroq
usullaridan
foydalanishni taqozo etadi.
Zahiralarning aniqlik darajasi faqatgina ish jarayonining
natijasi uchungina emas, bazi gidrodinamik va iqtisodiy hisoblar
uchun
ham
zarurdir.
Masalan,
zahira-larning
hisoblashdagi
yanglishish uning tannarxiga qanday ta’sir qilishini quyidagi misolda
aniq kg’rish mumkin:
m
3
% 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60
m
g
% 4 8 12 15 18 21 24 26 28 30 33 34
Bu erda m
3
- zahiralarni hisoblashdagi xatolik;
m
g
- olinishi lozim bg’lgan nefttannarxi.
88
Solishtirishdan kg’rinib turibdiki, zahiralarni hisoblashdagi
xatolik uni qazib chiqarishdagi tannarxiga anchagina ta’sir kg’rsatar
ekan.
Zahiralarni hisoblashning aniqligini baholash quyidagilarni
aniqlash imkonini beradi: 1) uyumning geologik tuzilishini g’rganish
darajasini tg’g’ri baholash imkoni; 2) zahiralarning miqdoriy holatini
bilish uchun qg’shimcha ma’lumotlar olish imkoni; 3) zahiralarni
hisoblash vaqtida mavjud bg’lishi mumkin bg’lgan xatolardan qutilish
yg’llarini aniqlash imkoni; 4) zahiralarning aniqligini oshirish
maqsadida qazilishi lozim bg’lgan quduqlarni kg’rsatish va ulardagi
tadqiqot-larni chamalash imkoni; 5) qazib chiqarish jarayonini olib
borish vaqtidagi geologik tadqiqotlarning tg’laligi va tg’g’riligini
ta’minlash imkoni.
Hozirgi mavjud qg’llanmaga binoan neft va gaz
konlarining zahiralari g’zining xalq xg’jaligiga ahamiyati jihatidan
ikki guruhga bg’linadi: balans zahiralari va balansdan tashqari
zahiralar. Balans zahiralari fan, texnika va texnologayaning hamda
iqtisodiyotning xozirgi rivojlanish darajasida ishlati-lishi mumkin
bg’lgan zahiralardir. Demak, hozir ularni ishlatish iqtisodiy tomondan
ham maqsadga muvofiq va foydalidir. Balansdan tashqari zahira
hozirgi kun fani, texnikasi, texnologiyasi va iqtisodiyoti nuqtai
nazaridan ishlatilishi maqsadga muvofiq emas, yoki ularni er
bag’ridan hozircha yuzaga chiqarib bg’lmaydi. Kelajakda esa ularni
ishlatish imkoni tug’iliish mumkin.
SHuni aniq tasavvur qilishimiz lozimki, balans zahiralari er
ostidagi neft, gaz va kondensatning miqdorini kg’rsatadi. Hozirgi
sharoitimizda biz g’sha zahiralarining qanday qismini er yuzasiga
chiqara olamiz, degan savol tabiiydir. SHu tufayli qazib chiqarilishi
mumkin bg’lgan zahira tushunchasi mavjud. Ma’lumki, er bag’ridan
mahsulot olinayotgan vaqtda uning ma’lum qismi er bag’rida qoadi.
Gazlarning olinishi mumkin bg’lgan zahiralari neftga nisbatan
anchagina yuqori.
Demak, er bag’ridan olinishi mumkin bg’lgan zahira balans
zahiraning bir
qismidir:
V
omz
=V
b
*
,
89
bu erda: V
b
- balans zahiralari, mln. t.;
V
omz
- olinishi mumkin bg’lgan zahira, mln. t;
- neft beruvchanlik koeffitsienti.
Dastlabki va joriy zahiralar tg’g’risida ham tushunchalar
mavjud. Dastlabki balans zahiralari u qatlamdan hali olinmagan zahira
bg’lib, koning umumiy zahirasini kg’rsatadi. Joriy zahira esa xuddi
shu kungi qatlamda qolgan zahiradir. Agar joriy zahiraga kondan
ochilgan shu kungacha neft miqdorini qg’shilsa yana dastlabki
zahiraga ega bg’lamiz. Ba’zan joriy zahirani qoldiq zahira (hozirgi
kunda er bag’rida qolgan zahira degan ma’noda) ham deyiladi. Qoldiq
zahirani chamalash – uni qanday usullar bilan er bag’ridan kg’proq
chiqarib olish uchun mavjud imkoniyatlarni, ishga solish va g’ylab
kg’rish imkonini beradi hamda konning neft beruvchanlik qobiliyatini
oshirish yg’llarini qidirishga asos bg’ladi.
Topilgan konlarning xalq xg’jaligidagi g’rnini baholash shu
borada qilingan ishlarning natijasini umumlashtirish va geologiya
razvedka ishlarini bir davrini yakunlash zahiralarni hisoblash bilan
tugallanadi. SHu bilan bir qatorda zahiralarni hisoblash konni qazib
chiqarishni boshlashga tayyorgarlikning dastlabki davridir. Lekin
konni sanoat miqyosida ishga tushirish uchun uning zahiralarini bilish
kifoya qilmaydi, shuning uchun kon qidirish ishlari uni razvedka
qilish va g’rganish bilan hamda ketma-ket qazib chiqarish ishlariga
g’tish bilan davom ettiriladi. Bunda ba’zi bir regional sistemadagi
vazifalarni g’rganish vazifasidan undan kichikroq kg’lam-dagi
sistemalarni g’rganishga g’tiladi. Bunda zahiralar qandaydir
uglevodorodlarning bir miqdori sifatida tasavur qilinmay, ular qaysi
qatlamlarda joylashgan, ularning g’ovakligi, g’tkazuvchanligi, neftga
shimilganlik darajasi, qatlamning qalinligi uning maydoni qandayli-
gini bilishga qaratilgan bg’ladn va shuning natijasiga qarab ularni
qazib chiqarish ishlari rejalashtiriladi.
Neft-gaz zahiralari uyumning ichki tuzilishi bilan bog’liqdir,
shuning uchun ham qazib chiqarish jarayonining sharoitlari va uni
tg’g’ri olib borilishi uyum ichki tuzilishini juda yaxshi g’rganilishiga
bog’liq va uning tg’g’ri ochilishini hamda puxta g’rganishni taqozo
etadi.
SHuning uchun ham zahiralarni hisoblash jarayonida
bajarilgan ishlar va ular to’g’risidagi ma’lumotlarni tahlil qilish albatta
90
uyum tuzilishining g’ziga xos murakkab tomonlarini ochib berishga
qaratilmog’i lozim, zero shu sharoitlarga qarab turib uni qazib
chiqarish sistemalari tuziladi va bunday holatda uyum tuzilishidagi
g’ziga xosliklarni aniq bilmaslik qazib chiqarish jarayonining
samaradorligiga salbiy ta’sir etishi va natijada er bag’rida kg’plab
neftning qolib ketishiga sabab bg’lishi mumkin.
Uyum xususida kg’plab qg’shimcha ma’lumotlarga ega
bg’lingach, uning zahiralarini g’sha ma’lumotlarga asoslangan holda
qayta hisoblash ahamiyatga molik ishdir. Aksariyat bunday qayta
hisoblash yangi loyihalash hujjatlari tuzilayotganda amalga oshiriladi.
Zahiralarni qayta hisoblash vaqtida mavjud ma’lumotlarni qayta
qurish va umumlashtirish ishlatilayotgan uyumning faoliya-tiga yangi
tuzatishlar kiritilishi va qazib chiqarish faoliyatining samaradorligini
oshirish imkonini beradi. Undan tashqari zahiralarni hisoblash va
qayta hisoblash hamda ular natijalarini bir-biri bilan taqqoslash
uyumlarni
razvedka
qilish
va
g’rganish
jarayonlarini
takomillashtirishga xizmat qiladi.
Zahiralarni hisoblash vaqtida qatlamlarning neft-gazga
shimilganlik darajasini bilish va shu kg’rsatkichning g’ovaklik,
g’tkazuvchanlik bilan uzviy bog’liqligini yaxshi tasavvur qilish juda
maqsadga muvofiq va shundagina kg’rsatilgan maqsadlarga erishishga
imkon bg’ladi. Uyumning nchki tuzilishini tushunishda uning hajmiy
filtratsion xususiyatlarini yaxshi bilish taqazo etiladi. Bu xossalar
orqali kollektorni kollektor bg’lmagan jinslardan ajratish mumkin.
Jinslarning ana shu
kg’rsatkichi kondentsion kg’rsatkich deb ataladi.
Kondentsion kg’rsatkich tog’ jinslari mahsuldorligining eng pastki
darajasini kg’rsatadi.
Bu kg’rsatkichni aniqlashda ancha tajriba qg’lga kiritilgan.
Aksariyat kondentsion kg’rsatkichni aniqlashda tog’ jinslarning
g’ovakligi, g’tkazuvchanligi va qoldiq suv kg’rsatkichlari birgalikda
tahlil qilinsa, yaxshi natija beradi. Lekin ba’zang nazariy jihatdan
mahsuldrr emas deb hisoblangan joylardan neft-gaz olish hollari
uchrab turadi, bunda albatta qaysi bir kg’rsatkichning ahamiyati
yaxshi baholay olinmagan bg’lishi tabiiy, hozirgi kunda qatlamlarning
kondentsionligini aniq belgilab beradigan va kg’pchilik tomonidan tan
olingan muayyan usullar mavjud emas, lekin kg’pchilikning
ta’kidlashicha, kollektorlarning mavjud yoki mavjud emasligini
91
belgilashda geofizik usullarni qg’llash va ulardan foydalangan
maqsadga muvofiqdir yoki hajmiy filtratsion xususiyatlarni chamalab
kg’rish ham yaxshi natija beradi (ayniqsa, ular avvalgi usullar bilan
olingan natijalarni solishtirishda axamiyat kasb etadi). CHegarali
kg’rsatkichlarni baholash jarayonidagi mulohazalarni G’arbiy
Sibirning Trexozyornыy konining II terrigen qatlami misolida
kg’rishimiz mumkin:
R
k
=m
lg
K,
bu erda: R
k
-kondentsionlikni ifodalovchi kompleks
kg’rsatkich;
m- ochiq g’ovaklikning g’rtacha kg’rsatkichi;
K-fizik
g’tkazuvchanlikning g’rtacha kg’rsatkichi. Bular
quduqdan chiqarilgan kerndan aniqlanadi. Bu kg’rsatkichlarning
kondentsion miqdori R
k
va K
s
hamda quduqning
g’z potentsialining
nisbiy amplitudasi bilan qoldiq suvga tg’yinganlik koeffitsienti
orasidagi bog’liq-liklarning korrelyatsion natijasi tufayli hal qilinadi.
Trexozyornыy konining II qatlami uchun ular quyidagicha kg’rinishga
egadir:
R
k
= 7,6 + 146,5 K
s
-102,1 K
s
2
a
sp
= 0,39 + 0,146 R
k
-0,0001 R
2
K
K
ks
= 0,62 - 0,0105 R
k
+ 0,00005 R
2
K
YUqoridagi munosabatda K
s
= o ga teng bg’lgan holatda R
k
=
7,6 yoki taxminan 8 bg’ladi. Demak, R
k
> 8 bg’lgan holatda hozirgi
texnologiya sharoitida qatlam neft berish qobiliyatiga ega bg’lgan
kollektordan tashkil topgan desa bg’ladi. Bu holat (R
k
=8 K
s
=0
bg’lganda) qatlam g’ovakligi va g’tkazuvchanligi har xil bg’lishiga
qaramaydi, shunga qarab turib biz ochiq g’ovaklik va g’tkazuvchanligi
kondentsion miqdorining quyidagi kg’rsatkichlariga ega bg’lamiz:
K 10
-3
mkm
2
2,0 2,5 3,0 3,5
m % 26,6 20,0 17,1 14,8
92
Kondagi quduqlarni tekshirish shuni kg’rsatadiki, R
k
8
bo’lganda ularning mahsuldorligi 0 ga teng yoki unga yaqin ekan.
SHuni ta’kidlash lozimki, R
k
8, a
sp
0,5 bg’lganda kollektor
maxsuldor emas va a
sp
0,5 bg’lganda u mahsuldordir a
sh
0,5
holatidagi
quduqlar
tekshirilganda
ularning
quruq
ekanligi
tasdiqlanadi. R
k
=8 bg’lganda qoldiq suvga tg’yinganlikning
kondentsion miqdori 0,54 ekanligi ma’lum bg’ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |