10.4.1. Ishlatilayoggan ob’ektni siqib chiqarish
jarayoni bilan qamrashni nazorat qilish
Uglevodorod uyumlarini qazib chiqarishdagi muhim vazifa
uyum hajmining iloji boricha kg’proq qismini ishga solishga
(harakatga keltirishga) erishishdir. Ishlatilayotgan ob’ektning qazib
chiqarish jarayoniga jalb qilingan qismining g’sha ob’ektning butun
hajmiga nisbati uning qazib chiqarish bilan qamrash koeffitsienti
(koeffitsient oxvata uyumi razrabotkoy) deb ataladi. Bu jarayonni
amalga oshirishda qatlamda barcha tabiiy va sun’iy ta’sir usullarini
qo’llash maqsadga muvofiqdir.
K
k
= V
k
/V
k
bu erda: K
k
-ob’ektni qazib chiqarish bilan qamrash
koeffitsienti;
V
k
- qazib chiqarish bilan qamralgan ob’ekt hajmi;
V
k
-uyumning umumiy hajmi.
Gaz va gazkondensat konlarida aksariyat tabiiy rejimga
ishlanganlari va bosimning doimiy pasayishi, uning ustiga gazning
g’ta harakatchanligi tufayli uyum bir butun gidrodina-mik sistemadan
iborat bg’ladi va bu erda qamrash koeffitsienti birga yaqin yoki unga
teng bg’ladi.
Neft konlarini qazib chiqarish jarayonida esa, agar konning
o’lchami katta, undagi neftning qovushqoqligi yuqori bg’lgan holatda,
uning barcha maydonlariga bir xil va salmoqli ta’sir g’tkazishning iloji
bg’lmaydi, chunki qatlamlar xususiyatining xilma-xil va notekasligi
tufayli gidrodinamik bog’lanishni yaxshilash amri mahol. SHuning
uchun ham uyumning butun hajmini ishga tushirish imkoniyati oz va
demak, qamrash koeffitsienti bilan oz bg’ladi.
Qatlamga tashqaridan ta’sir g’tkazganda, jumladan qatlamga
suv haydalganda oluvchi quduqlarga keladigan neftasosan g’sha
207
haydalgan suv hisobiga sodir bg’ladi. SHuning uchun ham
haydalayotgan suvimiz konning hamma joyiga borib etgani va g’z
ta’sirini g’tkazganini baholash katta ahamiyatga molik vazifadir.
Qatlamning biror joyida oluvchi quduqlarda olinayotgan mahsulot
barqaror bg’lib, quduqlar ishga tushirilgan vaqtda qatlam bosimi
pasaymasa, demak g’sha erda haydalgan suvning kuchi mavjud.
SHundan sg’ng qatlamni siqib chiqarish bilan olinganlik
tg’g’risida tushuncha paydo bg’ladi. Xuddi yuqoridagidek qatlamga
haydalgan suvning uning barcha maydonlariga borganligini va ularni
g’z ta’siriga olgan olmaganligini chamalash ahamiyatga molikdir.
Siqib chiqarish bilan qamrashlik koeffitsienti qatlamning haydalgan
suv ta’sir etgan hajmining uning umumiy hajmiga nisbatidir:
K
s.ch
=V
x.s.k.
/
K
U
,
bu erda: K
sch
-qatlamning siqib chiqarish bilan
qamralganlik koeffitsienti;
V
xsk
-qatlamga haydalgan suv ta’sir g’tkazgan hajm;
V
u
-qatlamning umumiy hajmi.
Bu koeffitsient neft beruvchanlik koeffitsientini aniqlash
formulasiga kiradi, shuning uchun ham uni aniqlik bilan chamalash
qatlamning pirovard neft beruvchanlik koeffitsienti va undan neft
oluvchanlik sur’atiga ta’sir etadi. SHuning uchun ham uning
natijalariga qarab yangi konlarni qazib chiqarishdagi ishlar
rejalashtiriladi va bu ishlarni mukammallashishida katta ahamiyat kasb
etadi.
Ishlatiladigan ob’ektning siqib chiqarish jarayoni
bilan
qamralganlik darajasini qatlamning qalinligi va uning maydoni
bg’yicha chamalash mumkin. SHuning uchun ham qatlamning
qalinligiga va uning maydoni bg’yicha siqib chiqarish bilan qamralish
koeffitsienti aniqlash formulasiga kiradi, shuning uchun ham uni
aniqlik bilan chamalash qatlamning pirovard neft beruvchanlik
koeffitsienti va undan neft oluvchanlik sur’atiga ta’sir etadi. SHuning
uchun ham uning natijalariga qarab yangi konlarni qazib chiqarishdagi
ishlar rejalashtiri-ladi va bu ishlarni mukammallashishida katta
ahamiyat kasb etadi.
208
Ishlatiladigan ob’ektning siqib chiqarish jarayoni bilan
qamralganlik darajasini qatlamning qalinligi va uning maydoni
bg’yicha chamalash mumkin. SHuning uchun ham qatlamning
qalinligi va uning maydoni bg’yicha siqib chiqarish bilan qamralish
koeffitsientlari tushunchalari mavjud, qatlamning haydalgan suv bilan
ta’sirlangan (ya’ni g’sha suv bilan shimilgan) qalinligini uning neft
bilan shimilgan umumiy qalinligiga nisbati (Kk*h) qalinlik bg’yicha
qamralganlik
koeffitsientidir.
Buni
chamalashda
haydovchi
quduqlardagi suvni yaxshi qabul qilayotgan qatlamchalar va oluvchi
quduqlarda esa qaysi qatlamga quduq mahsulotinti berishda yaxshi
ishlayotganini inobatga olib, ularning hisobi qilinadi. Oluvchi
quduqdardagi bosimning barqarorligi hatto g’sishi ularga qamrash
etganligidan dalolatdir.
Qatlamning siqib chiqarish jarayoni bilan qamralganlik
darajasini maydonlar orqali ifodalash uchun qazib chiqarish ob’ektdagi
har bir qatlamcha adog’ida hisob qilinadi. Demak, (K
k1
.m) qatlam
maydonining haydalgan suv ta’siri bilan qamralishi qatlamning
umumiy maydoniga nisbati maydon koeffitsientini beradi.
Bu kg’rsatkichlar albatta qatlamning geologik xususiyat-lariga
bevosita bog’lixdir. Undan tashqari qabul qilingan qazib chiqarish
tartibi jarayoni ham g’z ta’sirinn qiladi.
Quyida biz monodit qatlamdan (qatlamchalarga bg’linmagan)
iborat bg’lgan va loyiha bg’yicha quduqlar bilan tg’la, qazib bg’lingan
ishlatshgadigan
ob’ektning siqib chiqarilishi jarayoni bilan
qamralishining xususiyatlarini kg’rib chiqamiz. Bunday holatda
qatlamning qalinligi bg’yicha qamralish bir tekis bg’ladi ya’ni K
kh
=1
deyish mumkin, chunki hosil qilingan bosim katlamning butun
qalinligiga suyuqlik tarqalishiga imkon yaratadi. Maydon bg’yicha
qamralish darajasi esa asosan qatlamning g’tkazuvchanligi va
qatlamdagi neftning qovushqoqligiga bog’liq bg’ladi, chunki ular
qatlamning filtratsion xususiyatlarini ifodalaydi. Hamma sharoitlar bir
xil bg’lgan taqdirda suv ta’siri g’tkazuvchanlik yuqori va neft
qovushqoqligi oz bg’lganda kg’p bg’ladi. Qatlamning har xil yg’nalish
bg’yicha, hamda qalinlikning ma’lum bir qismi bg’yicha har xillik
mavjud bg’lganda bg’ladigan notekislikni ifodalash uchun qatlamning
g’tkazuvchanligi koeffitsienti (K/
) dan foydalaniladi, qazib
chiqarish tajribasi shuni ko’rsatadiki neft harakatining pastlii holatida
209
(K/
n
<0,1 4
/ N
s
) haydovchi quduqlarning ta’sir kuchi 1-1,5 dan
oshmas ekan. SHuning uchun bunday hollarda uyumni kesuvchi
haydovchi quduqlar orasini 2-3 km dan oshirmasligi maqsadga
muvofikdir. Agar neftning harakatla-nishi yaxshi (K /
n
> 0,1 M
4
/
N
s
) bg’lganda uning ta’sir kuchi kattaroq bg’lib, xaydovchi quduqlar
qatorlari orasini 4-5 km qilsa bg’ladi. Bir xil tuzilishga ega bg’lgan
kollektorlarda ta’sir kuchining qamrash xususiyati ancha yuqori
bg’ladi, shuning uchun chegaradan tashqari ta’sir sharoitida
(zakonturnoe zavodnenie) ulardan samarali foydalanish mumkin.
Lekin ba’zan qatlam maydoni keng bg’lgan holatlarda uning markaziy
qismlariga uyumdan tashqaridagi ta’siri etib kelmaydigan hollar ham
uchraydi. Qatlamning qamrash kg’lamiga uning mikro, mezo va
makro notekisligi katta ta’sir qiladi. Zonali notekislik mavjud
bg’lganda haydovchi quduqlarning qabul qiluvchanlik xususiyatlari
ham turlicha bg’ladi. Bunda aksariyat g’tkazuvchanlik pastligi tufayli
qatlamning ba’zi joylari ta’sirdan xoli bg’lib qoladi. Demak, shunday
maydonlarning mavjudligi ba’zan haydovchi quduqlar bilan asosiy
maydon orasida ba’zi uzilmalariing bor bg’lishi qatlamni qamralish
xususiyatini ancha kamaytiradi. SHunday qilib, g’zi bir xil bg’lmagan
monolit qatlamda haydash usulining ta’sir kuchi va qamrash
koeffitsienti qatlamning notekislik darajasiga va haydovchi hamda
oluvchi quduqlarni ma’qul darajada joylashti-rilganligiga bog’liq
bg’ladi. Haydovchi quduqlarni joylashti-rishda undan suyuqlik
harakatiga tg’siq bg’lishi mumkin bg’lgan holatlarni hisobga olish
maksadga muvofqdir. Bunday holatni va qatlamni notekisligi hisobga
olmay quduqlarni joylashti-rishning ta’sirisiz qoladigan joylarning
anchagina bg’lishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari
kollektorlarning chegarasidagi ba’zi joylariga ham suv haydash ta’siri
bg’lmasligi mumkin. SHuning uchun qazib chiqarilishni loyihalash
bosqichlari sharoitlarida shunday holatlarni hisobga olish taqozo
etiladi. Albatta bu jarayonda hamma mavjud kamchiliklarni inobatga
olish amri mahol, lekin zonal g’zgarishlarga ega bg’lgan holatlarda
bunday joylarni ham qamrash maqsadida rezerv fondi quduqlarini
qazish maqsadga muvofiqdir.
Qatlamga haydaluvchi suyuqlik (suv) ta’sir kuchini ortishida
qatlamdan olinadigan suyuqlik bilan undan haydalayotgan suv
hajmlari nisbati ham katta ahamiyatga ega. Agar bu kg’rsatkich birdan
210
kam bg’lsa, (ya’ni qatlamga haydaladigani suv undan olinayotgan
suyuqlikdan kam bg’lsa) demak, haydalayotgan suvning ta’sir kuchi
uncha kg’p emas, u asosan oluvchi quduqlarning birinchi qatoridayoq
sg’nadi. SHuniig uchun haydaladigan suvning olinadigan suyuqlik
nisbatiga ahamiyat berish lozim bg’ladi. Kg’p qatlamni birlashtirgan
ekspluatatsion ob’ektda har bir katlam alohida hisob qilinishi va tahlil
etilishi taqozo etiladi. Undan tashqari bir-biriga uncha yaqin (ayniqsa
kollektorlik
xossalari)
bg’lmagan qatlamlarni bir ob’ektga
birlashtirgan qatlamlarga ta’sir etish jarayonini murakkablashtiradi,
chunonchi bir haydovchi quduq orqali ikki qatlamga suv haydalganda
agar bir qatlamning g’tkazuvchanligi ikkinchisidan ortiqroq bg’lsa,
haydalayotgan suv yuqori kg’rsatkichli qatlamga ketaveradi, ikkinchi
qatlam esa haydalgan suv ta’siridan deyarli mahrum bg’ladi.
Romashkino neft konining D
1
qatlami 7-ta qatlamchalardan
tashkil topgan. Bular butun maydon bg’yicha tekis tarqalmaganligi
sababli aksariyat hollarda konning chegarasiga kelib g’shalardan faqat
2-4 tasi bor bg’lib qoladi. Suv haydash jarayoni shuni kg’rsatadiki 12
MPa bosim ostida suv haydalish sharoitida ikki qatlam mavjud
bg’lganda suv ikkoviga baravar ketgan. Uchta chegaralangan qatlam
bg’lganda quduqlarda suv haydalish kuzatilganda shu narsa ma’lum
bg’ldiki, birinchi qatlamga suvning 50%, birinchi va ikkinchisiga 30%
va qolgan 20% suv uchchala qatlamga ketishi aniqlangan. Agar quduq
kesimida 4-ta qatlam bg’lsa, ularning hammasiga ham suv ketganligini
kg’rsatuvchi holat umuman kuzatilmaydi. Buning sababi shundaki, har
xil qabul qiluvchanlik xususiyatiga ega bg’lgan qatlamlarga
quduqlarda har xil depressiya hosil qilish lozim, aslida esa bir xil
depressiya bg’yicha suv haydalaveradi, demak uning kg’p qismi qabul
qiluvchanligi ortiqroq qatlamga ketaveradi. SHuning uchun ham
bunday konlarni qazib chiqarish jarayonlarida qalinlik bg’yicha
qamrash koeffitsienti birdan kam bg’ladi. Albatta bunday holat ob’ekt
bg’yicha qaralish darajasini pasaytiradi. SHu narsa aniqki qancha
bg’lakchalarga bg’lingan bg’lsa unda suv haydash jarayonining
qamrash darajasi shuncha pastligi ayon. SHuniig uchun qatlamlarni
ob’ektlarga birlashti-rishda va ularning ishini boshqarish jarayonida
shunday murakkabliklar mavjudligini aniq
e’tiborga olish taqozo
etiladi. Ishlatilayotgan ob’ektlarning haydalgan suv bilan qamralganlik
darajasini aksariyat qamralganlik xaritalarida ifoda etiladi. Agar ob’ekt
211
monolit qatlamdan tashkil topgan bg’lsa bunday xaritani g’sha qatlam
bg’yicha tuzish va uning qay darajada qamraganligini ifodalash
mumkin. Agar qatlam qatlamchalardan tashkil topgan bg’lsa, unda
g’sha qatlamchalar-ning ob’ektlardagi tutgan g’rniga qarab, eng
muhimlari bg’yicha xaritalar tuziladi. Bu xaritalarni tuzishdagi asosiy
mezon ularning kollektorlik hususiyatiga qarab, hamda g’sha
kollektorning tarqalganlik darajasiga qarab kg’rsatiladi. Unday
xaritalarda oluvchi va haydovchi qudukdarning g’rni hamda yuqori va
past kg’rsatkichli kollektorlarning tarqalganlik darajasi kg’rsatiladi
(chegaralari kg’rsatiladi). Aksariyat foydali neftga shimilgan qatlam
qalinligi xaritasi (xarita effektivnoy neftenasыщennoy moщnosti)
tuziladi va qamraganlik xaritasi bilan solishtirish natijasida ma’lum
xulosalarga kelinadi. Kg’p qatlamli ob’ektlarda qamralganlik darajasi
umumiy qatlamga nisbatan kg’rsatiladi.
Qatlamning haydalgan suv bilan qamralganlik daraja-sini
oldindan belgilash (prognoz) hamda amaldagi holatini kg’rsatish
mumkin. Oldindan belgilangan suv ta’siri bilan qamralganlik
darajasidan qatlamning loyihaviy neft beruvchanlik koeffitsientini
belgilash vaqtida foydalaniladi. Albatta qatlamdagi kollektorlarning
tarqalganlik darajasini xaritaga tushirganda undagi mezo va makro
notekisliklarini inobatga olish lozim. Keyinchalik qatlam quduqlar
bilan qazilganda tuzilgan xaritaga g’ziga yarasha tuzatishlar, aniqliklar
kiritiladi.
Hozirgi kunda YU.P.Borisov, V.V.Voinov, 3.K.Ryabinin-lar
tomonidan tavsiya etilgan qamralganlikni oldindan belgilash usuli
keng qg’llanilmokda. Ularning usuli bg’yicha ob’ektning butun hajmi
neftga shimilgan uzluksiz qatlam (V
n
), yarim linza shaklidagi
qatlamlarning (V
ya.l
) va linza shaklidagi qatlamlarning (V
l
)
yig’indisidan iborat, degan fikrga asoslangan.
Agar qatlam ta’minot chegarasining ikki qismidan chiqqan
bg’lsa, uning uzluksizligi shundan ifodalanadi va unga ikki tomondan
ta’sir g’tkazish imkoni mavjud, qatlam yarim linza shaklida bg’lganda
u faqat bitta chegarada kg’rinadi, demak unga bir tomondan siqib
chiqarishni yg’naltirish mumkin. Linza esa, hech qaerda uning
chegarasi chiqmagan va u umuman ajralgan hollarda mavjud. SHu
sabab birinchi holatda (uzluksiz qatlam) qatlam aksariyat tasir
212
g’tkazish mumkin, ikkinchi holda esa unga faqat bir tomondan ta’sir
g’tkazilganligi tufayli qamralganlik darajasi tg’liq bg’lolmaydi.
Uchnnchi holatda esa unday linzalarga g’tkazish imkoni yg’q,
shuning uchun ular qamrov ta’siridan chetga qoladilar.
SHuning uchun qamralganlik koeffitsientini quyidagicha
ifodalash mumkin:
K
q
= (V
n
+
V
ya.d
)*/V
u
,
bu erda: K
q
-qamralganlik koeffitsienti;
- yarim linzaning qamranmagan qismini hisobga oluvchi
koeffitsient;
V
u
- ob’ektning umumiy hajmi.
Kuzatishlar kg’rsatadiki, chegara ichi suv haydash usulida
yarim linza va linzalar ma’lum darajada ta’sir bilan egallangan, demak
bunda umumiy
qamranish darajasi avvalgidan ancha ortiq. Demak,
uyumni bg’laklarga bg’lish jarayoni uni qamrash imkonini, ya’ni ta’sir
kg’rsatish imkonini ancha oshirar ekan.
SHuni ta’qidlash lozimki, g’zining tuzilishi murakkab va
notekis bg’lgan qatlam linza, yarim linzalardan tashkil topgan ob’ektni
qazib chiqarshida unga ta’sir doirasini har bir quduq orqali geofizik
usullar bilan tahlil qilish va haydalgan suv qay darajada ularga etib
kelganligini bilish mumkin.
Qatlamni qazib chiqarish jarayonida aksariyat yil oxirida
qatlamning haydalgan suv bilan qamralganlik darajasini kg’rsatuvchi
faktga asoslangan qamralganlik xaritasi tuziladi. Bunday xaritani
tuzishdan maqsad qg’llanayotgan usulning samaradorligini chamalash
va uning ta’sirini yanada oshirish uchun rejalar uylash va asoslash
uchundir. Bunday xaritani tuzish vaqtida unga barcha ma’lumotlani
mujassam qilish hamda uni atroflicha tahlil qilish taqozo etiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |