Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

10.3.4. Konlarni ishlatish jarayonida qatlam va quduqlar 
haroratini nazorat qilish 
 
Neft  uyumlarini  qazib  chiqarish  jarayonida,  ayniqsa  unga 
tashqaridan  ta’sir  g’tkazish  qg’llanganda  (sovuq  suv  haydash, 
termokimyo  va  shu  kabi)  qatlamning  harorat  rejimi  ozmi-kg’pmi 
g’zgaradi.  Bu  g’zgarish  qatlam  sharoitidagi  suyuqliklarning  fizik 
xossalariga  sezilarli  ta’sir  kg’rsatadi.  Xuddi  shu  sababdan  qatlamning 
geotermik  sharoitlaridai  chetga  chiqish  hollarini  doimo  nazorat  qilish 
lozim bg’ladi. 
Qatlamning  haroratini  g’lchash  jarayoni  geologik  tadqiqotlar 
majmuasining  ajralmas  va  muhim  qismidir,  hozirgi  vaqtda  keng 
qg’llanadigan  qatlamga  suv  haydash  usuli  unda  muttasil  salqin 

---

 
203 
(ilitilmagan)  suv  ishlatilganligi  tufayli  haydovchi  quduqdar  va  unga 
yaqin  joylashgan  oluvchi  quduqdar  atrofi  haroratini  anchagina 
pasaytirib yuboradi. Bu holat ba’zi quduqlardan neft olish sharoitlarini 
yomonlashti-radi.  Bunday  holat  g’z  tarkibiga  parafin  mavjud  neft 
konlarida  chegara  ichi  usuli  bilan  suv  haydash  qg’llanganda  g’zining 
ta’sirini  ko’proq  kg’rsatadi.  Bunda  qatlam  sharoitidagi  g’ovaklarda 
parafinning  g’tirishi  va  natijada  qatlamning  g’tkazuvchanlik 
xususiyatini  keskin  kamaytirishi  mumkin.  Bunga  yorqin  misol 
tariqasida  Uzen  konini  keltirish  mumkin.  Bunday  konlardagi  harorat 
rejimini  aniq  bilmoq  va  qatlamga  ta’sir  kg’rsatishning  bu  rejimga 
qanchalik  ta’sir  kg’lamini  aniq  hisoblash  va  shunga  qarab  qazib 
chiqarish rejalarini tuzish taqozo etiladi. 
Oddiy  suv  haydash  usuli  bilan  qatlam  qazib  chiqarilganda 
quyidagicha harorat tadqiqotlari majmuasi bajarilishi taqozo etiladi: 
-  qatlamga  haydaladigan  suvning  haroratini  nazorat  qilish, 
mahsuldor  qatlamlarning  geotermik  sharoitlarining  g’zgarishini 
kuzatish; 
- quduqlarda ishlovchi qatlamlarni ajratish; 
-  haydovchi  va  oluvchi  quduqlarning  texnik  holatini  nazorat 
qilish. 
Qatlamga  haydalishi  lozim  bg’lgan  suvning  haroratini  er 
yuzasida  turib  g’lchash  katta  ahamiyatga  ega,  chunki  u  quduqqa 
qg’yilgan,  oz  muddat  ichida  quduq  og’zi  va  tubi  harorati  tenglashadi 
va natijada biz tepadagi harorat bilan qatlamga haydalayotgan suvning 
haroratini oshiraveramiz, quduqlardagi haydash uchun ishlatiladigan er 
ustidagi suv manbalarining   harorati mavsumiydir. 
CHunonchi,
 
Uzen  koniga  haydaladigan  dengiz  suvining
   
mavsumiy o’garishi 6 dan 28
0
S
 
gachadir. Qatlamning harorati  esa  60-
70
0
S, demak mavsumga qarab qatlamga haydaladigan suvning harorati 
qatlam haroratidan 30-60°S farq qiladi. 
Maxsus  qazilgan  yoki  kg’p  vaqt  tg’xtab  turgan  quduqlarda 
vaqti-vaqti  bilan  qatlam  haroratining  g’zgarish  sharoitlarini  kuzatish 
eng  ishonchli  ma’lumotlar  beradi.  Tadqiqotlar  texnologiyasi  va 
ularning  natijalarini  solishtirish  tabiiy  harorat  rejimini  g’rganishdagi 
kabidir. 
Quduqqa  anomal  harorat  chizig’idan  yondoshilsa,  dastlabki 
termogramma bilan hozirgisi g’rtasidagi farq mavjudligi ayon bg’ladi. 

---

 
204 
Ular  g’rtasidagi  farq  (dastlabki  va  hozirgi  termogrammalar)  qatlam 
harorati  farqining  kg’rsatkichidir.  Bunday  natijalar  ayniqsa  otilmagan 
quduqlarda  yaqqol  aks  etadi.  Tadqiqotlar  shuni  kg’rsatadiki,  XIII 
qatlamga haydalgan suviing eng kg’p ta’siri kg’rilgan qismida harorat 
19
0
S  ga  pasaygan.  XIV-  qatlamda  esa  -4,7°S  ga  pasaygan.  Harorat 
anomaliyasining  kg’rsatkichi  suv  haydash  jarayonining  muddatiga  va 
suyuqlikning  filtratsiya  tezlishga  bog’liq,  haroratning  eng  past 
kg’rsatkichi  g’tkazuvchanligi  yaxshi  bg’lgan  eng
 
katta  qatlam 
qalinligiga tg’g’ri keladi. 
SHuni  alohida  qayd  etish  lozimki,  anomal  harorat fronti  siqib 
chiqarish  frontidan  orqada  qoladi,  chunki  dastlabki  haydalgan  sovuq 
suvlar  qatlamga  tushgach  qatlam  harorati  bilan  ancha  iligan  bg’ladi. 
Xuddi  shu 
 
sababdan  yuqori  g’tkazuvchanlikka  ega  bg’lgan 
qatlamlarda 
suvning 
siqib 
chiqarish 
xususiyatining 
uncha 
kamaymasligini  payqasa  bg’ladi.  Undan  tashqari  qatlamni  haydalgan 
suv tufayli sovishi har xil
 
g’tkazuvchan qatlamlarga ham ozmi-kg’pmi 
ta’sirini  kg’rsatadi.  SHuning  natijasida  g’tkazuvchanligi  kam 
qatlamlardagi 
neftning 
qovushqoqligi 
ortib, 
suvning 
siqib 
chiqaruvchanligi  kamayib  ketishi  mumkin.  Ayniqsa  bunday  holni 
sanoat  tajriba  jarayoni  olib  borilayotganda  payqash  va  lozim  bg’lgan 
joylarda iligan suv haydashni qg’llash maqsadga muvofiqdir. 
Sovuq suv haydash natijasida qatlam haroratining   pasayishini 
oluvchi  quduqlarda  quyidagicha  aniqlash  mumkin.  Oluvchi  quduq 
suvsiz  neft  bilan  ishlab  turganda  harorat  oqimi  pastki  mahsuldor 
oraliqda  anomal  kg’rsatkichga  ega  bg’ladi,  bunday  oddiy  sharoitda 
ishlab  turgan  oraliqqa  nisbatan  ortiq  harorat  bg’lishi  drossel  effektiga 
bog’liq. Quduq tepasiga uning tubidan og’ziga qarab harorat sekin asta 
pasaya  boradi,  chunki  atrofda  issiqlik  tarqaladi  va  yg’qoladi.  Quduq 
haroratining pasayishi quduqning debitiga bog’lq. Quduqda suv kelishi 
bilan  uning  tubidagi  bosim  ortadi,  demak  uning  debiti  kamayadi. 
Bunda  harorat  yuqolishi  tezlashadi,  demak  quduq  tanasi  bg’yicha 
harorat  pasayishi  jadallashadi.  SHunday  holatda  qatlamning  yuqori 
bg’lgan qismida harakat kg’proq bg’lganligi uchun g’sha joyda harorat 
kg’proq  pasayadi  va  shu  joy  harakat  chizig’ining  keskin  ichkariga 
kirganligi  bilan  ifodalanadi.  Pastki  qatlam  qismini  suv  bosgach, 
Drossel effekt g’z kuchini yg’qotadi. 

---

 
205 
SHuni  qayd  etish  joizki,  bunday  harorat  g’zgarishini  nima 
sababdan  sodir  bg’lganligini  aniqlash  murakkab  bg’ladi,  chunki 
qatlamda  har  xil  holatlar  rg’y  berishi  va  ular  g’z  ta’sirini  harorat 
kg’rsatkichiga  g’tkazish  mumkin.  Ishlovchi  quduq  tg’xtatilgach, 
qatlam ishlagan qismi rg’parasida ichkariga kirgan harorat anomaliyasi 
hosil  bg’ladi.  Quduqlardagi  harorat  tadqiqotlari  natijasida  jadval  va 
profil xaritalari umumiylashtiririladi va qg’llanadi. Qatlamdagi harorat 
rejimini  g’zgartirishi  mumkin  bg’lgan  boshqa  usullar  qg’llanganda 
ham, ular ta’sirini nazorat qilish shu
 
tarzda olib boriladi. 
Haydovchi  quduqlarda  olib  borilgan  termik    tadqiqotlar 
(ayniqsa  tg’xtatilgan  quduqlar)  qatlamning  qaysi  qismi  qabul 
qilishligini  anchagiga  aniq  kg’rsatib  beradi.  Bunday  qatlam  ishlovchi 
quduqlar  bilan  hisoblanganda  shuni  kg’rsatadiki,  biz  qg’llagan 
usulimizdan  butun  uyum  bg’yicha  qamrash  darajasini  (stepei  oxvata) 
chamalashda  muvaffaqiyatli  foydalanishimiz  mumkin.  Termometriya 
usuli  qatlamning  haqiqiy  qabul  qiluvchi  qismni  ajratib  beradi,  shu 
vajdan  bu  usul  oqim  g’lchash  usuli  (potokometriya)dan  ancha 
ustunlikka  ega.  Bu  usulga  V.A.Lutkov-ning  qg’shgan  hissasi 
anchaginadir. Uning tavsiyasiga binoan suv qabul qiluvchi oraliqlarda 
termogrammalardan botiq qismni ifodalaydi (otritsatelnaya anomaliya 
temperaturы).  Qabul  qiluvchi  oraliqlar  chegarasini  aniqlashda  shunga 
e’tibor  berish  lozimki,  harorat  botiqligi  quduq  tanasida  va  pastga 
davom 
etaverishi  mumkin, 
chunki 
unga 
metalning 
hamda 
suyuqlikning  nssiqlik  yutuvchanlik  xususiyatlari  g’z  ta’sirini 
kg’rsatishi mumkin. 
Haydovchi quduqlarda vaqti-vaqti bilan harorat g’zgarishlarini 
chazib  borish  va  ularni  bir-biri  bilan  solishtirish  qatlamning  ishlash 
rejimi tg’g’risida aniqroq tushuncha olishga yordam beradi. 
Harorat  sharoitini  quduqlarda  tadqiq  qilish      ularning  texnik 
holatini  g’rganishga  ham  yordam  beradi.  Buning  natijasida  sifatsiz 
tsementaj  qilingan  va  suvli  qatlamlarda  suv    kelishini  aniqlash 
mumkin. SHunday  holatning quduqda mavjudligi aniq qilinishi lozim 
bg’lgan ishlarni muvaffa-qiyatli qg’llashda katta ahamiyat kasb etadi, 
hamda  quduqning  deffektli  joylarini  tuzatish  lozimligini  kg’rsatib 
beradi. 

---

 
206 
Ishlovchi
 
quduqlarda  termometriya  natijasida  boshqa  joydan 
kelayotgan  suvni  aniqlash  mumkin  bg’ladi.  Bunday  tadqiqotlar  suv 
tarkibini g’rganish bilan birga olib borilsa, nur ustiga nur bg’ladi.