Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti geologiya, razvedka va gidrogeologiya

Magmatik tog‘ jinslarining tasnifi 
Hozirda magmatik tog„ jinslarining yagona tasnifi mavjud emas. 
Hammaga manzur bo„ladigan tasnif tuzishning qiyinligini quyidagi 
sabablar bilan tushuntirish mumkin: Jinslarning turlari va xillari orasida 
qat‟iy chegara yo„q ; ular bir-birlariga kimyoviy va mineral tarkiblari, 
strukturalari bilan sekin-asta o„tib boradilar. Magmatik jinslarning tasnifi 
quyidagicha: 1) jinslarning hosil bo„lishi, ularning yer qobig„ida yotish 
sharoiti va struktura xususiyatlari; 2) jinslarning kimyoviy tarkibi ; 3) jins 
tashkil qiluvchi asosiy minerallar miqdorining, o„zaro nisbati kabi asosiy 
holatlar asosida ishlab chiqilgan. 
O„quv qo„llanmalarida magmatik jinslarni tasnif qilishda ularning 
morfologik xususiyatlari, yoki atrofdagi jinslarning yer qobig„ida 
joylanishiga qarab yoritiladi (R. Deli, 1936, V.I.Luchitskiy, 1949, 
V.N.Lodochnikov, 1951, F.Yu.Levinson - Lessing , 1936). Yana ularning 

---

64 
tekstura va struktura xususiyatlari va jinslarning mineral tarkiblari hisobga 
olingan. Magmatik tog„ jinslari geologik vaziyat xususiyatlariga qarab 
intruziv va effuziv turlarga bo„linadi. 
Intruziv jinslar yer qobig„ida (yer yuziga chiqmasdan) hosil bo„ladilar. 
Ular to„liq kristallangan bo„lib, yuqori bosim ostida magmaning asta-sekin 
sovishi jarayonida hosil bo„ladi. Minerallar kristallanishida uchuvchan 
komponentlar (B, Cl, F va boshqalar) ishtirok etadilar. Intruziv jinslar 
qanday chuqurlikda hosil bo„lishiga qarab abissal va gipabissal turlarga 
bo„linadi. 
Abissal jinslar katta chuqurlikda kristallanib, yirik batolitlarni tashkil 
qiladi. Tog„ jinslarining strukturasi o„rta va yirik donali bo„lib, minerallar 
bir tekis rivojlangan, ayrim hollarda porfirsimon bo„ladi. Gipabissal jinslar 
yer yuziga yaqin joyda hosil bo„lib, lakkolit, lopolit, shtok, dayka va 
boshqa shakllarni tashkil qiladilar. Bu jinslar tarkibiga qarab, asxist 
(tarkibiy qismlarga bo„linmagan) va diasxist (tarkibiy qismlarga bo„lingan) 
turlarga bo„linadilar. Asxist jinslarga mikrogranit, granit-porfir, sienit-
porfir va boshqalar kiradi. Ular chuqurlikda hosil bo„lgan jinslar bilan bir 
xil mineral tarkibga ega bo„lib, ulardan faqat struktura va teksturalari bilan 
farq qiladilar. Diasxist jinslar chuqurlikda hosil bo„lgan jinslardan mineral 
tarkibi va strukturasi bilan farq qiladi. Ular rangli minerallar miqdoriga 
qarab leykokrat va melanokrat turlarga bo„linadi. 
Leykokrat jinslar tarkibida rangli minerallar oz miqdorda uchraydi. 
Ularga misol qilib aplit, pegmatitlarni keltirish mumkin. 
Melanokrat jinslarga lamprofirlar taalluqli bo„lib, ular rangli minerallar 
- biotit, shoh aldamchisi, piroksen ko„p miqdorda uchrashi bilan ajralib 
turadi. 

---

65 
Effuziv jinslar lavaning yer yuziga oqib chiqishi hisobiga hosil bo„ladi. 
Ekstruziv jinslar yopishqoq lava siqib chiqarilishining mahsulidir. 
Lavalarning yer yuzida tez sovishi natijasida to„liq kristallanmagan va 
shishasimon tog„ jinslari hosil bo„ladi. Agar qoplamda oqimlarning 
qalinligi ancha katta bo„lsa, ularning o„rta qismi sekin sovish jarayonida 
to„liq kristallanadi. 
Effuziv tog„ jinslari o„z navbatida paleotip (qadimiy) va kaynotip (yosh) 
turlarga bo„linadi. Paleotip jinslar kaynotip jinslarga nisbatan ikkilamchi 
jarayonlarda ko„proq o„zgaradi.