Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

 
Tayanch so’zlar : 
kortikotropin, Rilizing gormon, biologik birlik ,gipofizar pakanalik
 
Organlar, tuqimalar va xujayralarning uzaro gumoral boglanishida ularning ba`zilari 
aloxida muxim rol’ uynaydi, chunki ular modda almashinuviga, organ va 
tukimalarning funktsiyasiga spetsifik ta`sir etuvchi moddalarni ishlab chikaradi. Bu 
moddalar gormonlar deb (grekcha «horman» - ko`zgatish suzidan), ularni ishlab 
chiqaruvchi organlar esa e n d o k r i n b e z l a r, yoki i ch k i s e k r e ts i ya b e z 
l a r i deb ataladi. Ularning shunday atalganiga sabab shuki, tashqi sekretsiya 
bezlariga karama-karshi ularda chikarish yullari bo’lmaydi va uzi xosil qiladigan 
moddalarni tugridan-tugri Qonga kuyadi. Gormonlarning bir necha spetsifik xossasi 
bor: 1. Xar bir gormon muayyan organ va unktsiyalarga ta`sir etib, ularda spetsifik 
uzgarishlarni yuzaga chikaradi. 2. Gormonlar biologik jixatdan yuksak aktiv bo`ladi. 
Masalan, 1g adrenalin (buyrak usti bezlari gormoni) 10 mln. bakaning ajratib olingan 
yuragining ishini kuchaytira oladi, boshqacha aytganda, adrenalin yurakka 1x10-7g 
miqdorda ta`sir etadi. Bir gramm insulin (me`da osti bezining Langergans 
orolchalaridan chiqadigan gormon)125000 kuyon Qonidagi shakar miqdorini 
kamaytira oladi.
3. Gormonlar distant (uzokdan turib) ta`sir ko’rsata oladi. Gormonlar kaysi 
organlarda xosil bo’lsa, usha organlarga ta`sir etmay, balki mazkur bezlardan uzokdagi 
organlarga ta`sir etadi.

---

61 
4. Gormonlar molekulasi nisbatan kichik bo`ladi, shuning uchun ular organ va 
tukimalarni Qondan ajratib turuvchi kapillyarlar endoteliysidan, shuningdek xujayra 
membranalari (pardalari) dan uta oladi.
5. Gormonlar tukimalarda birmuncha tez parchalanadi. Modomiki shunday ekan, 
gormonlar Qonda etarli miqdorda bo’lishi, ular uzokrok yoki uzluksiz ta`sir etishi 
uchun muayyan bezdan doim chikib turishi zarur.
6. Kupchilik gormonlarining turga oid spetsifik xossalari yuk. SHunday bulgach, 
koramol, chuchka va boshqa hayvonlardan olingan gormonal preparatlarni klinikada 
kullanishi mumkin. Birok oqsil yoki polipeptid tuzilishiga ega bulgan ba`zi gormonlar 
hayvonlarning xar xil turlarida biroz fark qiladi. 
Keyingi 
un 
yillarda 
aksari 
gormonlarning 
tuzilishi 
urganilgan, 
ular 
laboratoriyalarda kimyoviy yul bilan olingan, ba`zi gormonlarning organizmda 
sintezlanish bosqichlari, ular Qonga utgach ximiyaviy uzgarishlarning bosqichlari 
urganildi.Gormonlar ferment emas yoki fermentlarni aktivlovchi modda xam emas, 
ular xujayrasiz muxitdagi kimyoviy uzgarishlarga ta`sir etmaydi. Gormonlar fakat 
xujayralarda yoki ularning strukturalarida ruy beruvchi jarayonlarga ta`sir etadi. 
Masalan, qalqonsimon bez gormoni tiroksin – mitoxondriylardagi ximiyaviy 
jarayonlarga ta`sir etib, ulardagi oksidlanish jarayonlarini kuchaytiradi. Me`da osti 
bezining gormoni insulin – xujayra membranalarining glyukozaga nisbatan 
o’tkazuvchanligini oshiradi. Gipofizning antidiuretik gormoni buyrakdagi yiguvchi 
naylar devorining suvga nisbatan o’tkazuvchanligini oshiradi. 
Gormonlarning asosiy xarakteristikasi:
1) YUkori fiziologik aktivlikga ega;
2) Organlarga spetsifik, umumiy, tanlab ta`sir etishi mumkin;
3) Distant ta`sirga ega;
4) SHu gormonlarni uzini retseptor oqsilliga ega bulgan organ – nishonlarga yukori 
spetsifikligi; 
5) Qon bilan erkin xolda, plazma oqsillari bilan va shaklli elementlarni membranasiga 
birikkan xolda tashiladi;
6) Jigarda tez parchalanadi;
7) Organizmni suyuk muxitlarida doim saklanadi;
8) Gormonlarni sekretsiyasi uzliksiz bo`ladi.
Organizmga gormonlarining ta`siri:
1) Metabolik – tukimalarda moddalar almashinuvni uzgartirishi;
2) Morfogenetik – struktura elementlarini usishini, defferentsirovkasini, shakllanishi 
uzgarish jaraeniga ta`sir qilishi;
3) Kinetik ta`siri – gormonlar effektorlarni yoki organlarni ishga tushirishi mumkin, 
masalan oksitotsin bachadon muskulini qisqartiradi, adrenalin jigarda glikogenni 
parchalanishini va glyukozani Qonga chiqishini ta`minlaydi; 
4) Korregirlovchi ta`sir – organ faoliyatini uzgartirishi, yoki jaraenlarga ta`sir qilishi, 
masalan adrenalinni yurak chastotasiga, tiroksinni oksidlanish jarayonlarga ta`sir 
etishi;
5) Reaktogen ta`siri – tukima reaktivligini shu gormonga eki boshqa gormonga 
nisbatan uzgartirish kobiliyati, masalan kal’tsiyni boshqaruvchi gormonlar nefronni 
distal qismlarini vazopressin ta`siriga sezuvchanligini pasaytiradi, eki follikulin 
bachadonni shillik kavatida progesteron ta`sirini kuchaytiradi, eki tireoid gormonlar 
katexolominlarning ta`siri kuchaytiradi.