Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

m
2
gaytadi. Qovuzloq soxasida xam 
mikrovorsinkalar bor. 
Kanalchalar yigind iyuzasining kata e kanligidan reabsorbtsiya xajmi 
yuqori bo`ladi. Bir sutkada xosil bulgan 180 litr koptokcha fil’tratidan faqat 1-1,5 litri
oxirgi (definitiv) siydik 
shaklida ajralib chiqadi. Suyuqlikning qolgan qismi va unda 
erigan moddalarning anchaginasi kanalchalarda surilib, buyrakning tukima 
suyukligiga va Qonga utadi.A.N. Richards kanalchalarga ikkita mikropipetka sukib 
kuygan, shu yul bilan muayyan moddalar eritmasini burama kanalchaning proksimal 
qismiga yuborgan, uning pastki – distal qismidan esa bu erga okib kelayotgan 
suyuklikni olib, analiz kilgan. Siydik kanalchalardan utayotganda suv va undagi bir 
kator moddalarning kaytadan Qonga zur berib So`rilishi shu tajribalarda isbot
etilgan. 
Bir 
kancha 
moddalarning 
kaytadan 
So`rilishi 
ularning 
Qondagi 
Kontsentratsiyasiga bog’liq. Masalan, Qon plazmasidan glyukoza Kontsentratsiyasi 
150-180 
mg % 
dan oshmasa, bu moddatula reabsorbtsiyalanadi. Plazmadagi glyukoza 
Kontsentratsiyasi 150-180 
mg
% dan ortib ketsa, tula reabsorbtsiyalanmaydi va bir 
qismi siydikka utadi (
glikozuriya
). Turli moddalarning ajralib chikish pogonasi 
haqidagi tasavvur shunga asoslangan.
Ajralib chikish pogonasi 
– moddaning Qondagi 
shunday Kontsentratsiyasiki, bunda modda kanalchalarda to`la reabsorbtsiyalana 
olmay, oxirgi siydikka uta boshlaydi. Pogonali moddalar deb ataluvchi turli 
moddalarning ajralib chikish pogonasi turlicha. Pogonasiz moddalar buyrak 
kanalchalarida reabsorbtsiyalanmaydi va plazmada xatto juda oz Kontsentratsiyada 
bo’lsa xam, siydik bilan chikib ketaveradi. Bunday moddalarga kreatinin va inulin 
kiradi.

---

58 
Qondagi kontsentratsiyasi normal bulganda tula reabsorbtsiyalanadigan glyukoza 
pogonali moddalarga kiradi. Qon plazmasining fil’tratga utib koladigan kupchilik 
aminokislotalari, oqsillari, kupchilik vitaminlar, shuningdek natriy, kaliy, kal’tsiy, xlor 
ionlari 
va 
boshqa 
moddalarning 
kupchilik 
qismi 
kanalchalarda 
tula 
reabsorbtsiyalanadi. SHunday qilib, organizmda zarur moddalarning xammasi 
kaytadan suriladi, ya`ni reabsorbtsiyalanadi. Modda almashinuvining organizmdan 
chikarib tashlanadigan oxirgi maxsullari – mochevina, siydik kislotasi, ammiak – 
kamrok reabsorbtsiyalanadi, ba`zilari (sul’fatlar, kreatinin) esa butunlay 
reabsorbtsiyalanmay, organizmdan siydik bilan chikib ketadi. Reabsorbtsiya jaraeni 
passiv va aktiv transport mexanizmlari orqali yuzaga chiqadi.
Odamda reabsorbtsiya miqdorini aniqlash.Biror moddaning reabsorbtsiyalanadigan 
miq-dorini aniklash uchun uni venaga yuborib, Qondagi xamda siydikdagi 
Kontsentratsiyasini bilish va ajralib chikkan siydik miqdorini ulchash mumkin. SHu 
bilan bir vaqtda koptokchadagi fil’tratsiya miqdorini aniklash uchun inulin xam 
yuboriladi. 
Reabsorbtsiya mexanizmi. Turli moddalarning kayta So`rilish (reabsorbtsiya) 
mexanizmi turlicha. Masalan, natriy, glyukoza, aminokislotalar va boshqa ba`zi 
moddalar aktiv xayot faoliyati jarayonlari natijasida suriladi. Suv, shuningdek xloridlar 
esa passiv yul bilan, ya`ni diffuziya va osmos Qonunlari asosida suriladi. Ba`zi 
moddalarning aktiv utishi buyragini ajratib kilingan tajribalarda isbot etilgan. 
Buyrakni tsianidlar bilan zaxarlash (natijada buyrakdagi oksidlanish jarayonlari 
falajlanadi), shuningdek buyrakni sovutish (bu, buyrakda moddalar almashinuvini 
susaytiradi) reabsorbtsiya jarayonlarini kamaytiradi va chiqadigan siydik miqdorini 
juda oshirib yuboradi. Buyrak sovutilganda Qon tomirlarining torayishi va fil’tratsiya 
kamayishiga karamay, siydikning kup chiqishi dikkatga sazovor. 
Buyrak kanalchalardagi tsilindrik epiteliyning aktiv faoliyati tufayli moddalar 
ularning Kontsentratsion gradientiga karshi yunalishda, ya`ni moddalarning Qondagi 
Kontsentratsiyasi ularning kanalcha suyukligidagi Kontsentratsiyasida teng yoki ortik 
bulganda xam So`rilishi mumkin.A.G. Ginetsinskiy va boshqalar kursatib berganidek 
kaxrabo kislotasining degidro-genaza fermenti natriy ionlarining reabsorbtsiyasida 
muxim rol’ uynaydi. Natriy ionlarini o’tkazadigan barcha tukimalarda shu ferment 
mavjud. Bu ferment aktivligi simob preparatlari bilan sundirilganda natriy tuzlari 
surilmaydi. 
Kanalchalar epiteliysi orqali natriy ionlarining aktiv utishi bilan xlor ionlari xam 
utadi. Bunga elektrostatik uzaro ta`sir kuchlari sabab bo`ladi: musbat zaryadli natriy 
ionlari manfiy zaryadli xlor ionlarini va boshqa ba`zi anionlarini ergashtirib ketadi.
Kanalchalarda suv juda kup suriladi. Bu jarayon passiv yul bilan, ya`ni diffuziya va 
osmos Qonunlari asosida ruy beradi. Birlamchi siydikdan buyraklarining tukima 
suyukligiga va Qonga glyukoza, natriy, kaliy, kal’tsiy va boshqa moddalarning 
So`rilishi tukima suyukligining osmotik bosimini oshiradi va kanalchalardagi 
siydikning osmotik bosimini kamaytiradi.
Kanalchalardagi siydik tukima suyukligiga nisbatan gipotonik bo’iib koladi. 
Osmotik bosimlar fark kilganidan, suv birlamchi siydikdan tukima suyukligiga va 
Qonga utadi. Bu passiv jarayon organik va anorganik birikmalarning aktiv utishiga 
parallel ravishda boradi. Suv utishi birinchi tartibdagi burama kanalchalarda mavjud 
siydikning osmotik bosimini tukima suyukligi bilan Qonning osmotik bosimiga 
baravarlashtiradi. SHunday qilib, tuzlar kup So`rilishiga karamay, burama 
kanalchalardagi siydik Qonga izotonik bo’iib kolaveradi. Genle kovuzlogida maxsus 
mexanizm – burib teskari okizadigan sistema ishlab turganidan siydikning izotonikligi 
buziladi. 
Genle qovuzlogining funktsiyalari.
Burib teskari oqizuvchi sistemaning ishlash moxiyati shundan iboratki. Genle 
kovuzlogining ikki qismi – tushuvchi va kutariluvchi qismlari bir-biroviga jips takalib, 
bir butun mexanizm sifatida ishlaydi. Kovuzlogining tushuvchi (proksimal) qismidagi 
epiteliy fakat suvni o’tkazadi-yu, natriy ionlarini o’tkazmaydi. Kutariluvchi (distal) 

---

59 
qismdagi epiteliy esa fakat natriy ionlarini aktiv reabsorbtsiya kila oladi, ya`ni 
kanalcha siydigidan buyrakning tukima suyukligiga o’tkaza oladi, lekin ayni vaqtda 
suvni kanalchalardan tukima suyukligiga o’tkazmaydi.Siydik Genle kovuzlogining 
tushuvchi (proksimal) qismidan utayotganda suv tukima suyukligiga utgani tufayli 
siydik asta-sekin kuyuklashadi. To`qima suyuqligiga suv o`tishi passiv jarayondir, 
buning sababi shuki, kovuzlogining proksimal qismi yonidagi distal qismi epiteliysi 
natriy ionlarini aktiv reabsorbtsiya qiladi, ya`ni ularni kanalchalardan tukima 
suyukligiga (interstitsial suyuklikka) o’tkazadi; tukima suyukligiga utgan natriy ionlari 
bu erda suv molekulalarini distal kanalchadan emas, balki proksimal kanalchadan 
tortib oladi. 
Suvning proksimal kanalchadan tukima suyukligiga chiqishi sababli bu kanalchada 
siydik tobora kuyuklanadi va kovuzlok chukkisida ko`proq Kontsentrlanib koladi. 
Siydik yukori Kontsentratsiyali bo’iib kolgani tufayli kovuzlokning distal qismidagi 
siydikdan natriy ionlari tukima suyukligiga utadi, chunki distal kanalcha devorlari 
suvni o’tkazmaydi, lekin natriy ionlarini aktiv reabsorbtsiya qiladi. Qovuzloqning 
distal kanalchasidan natriy ionlarining tukima suyukligiga utishi uz navbatida bu 
suyuklikning osmotik bosimini oshiradi, buning natijasida esa, yukorida 
kursatilganidek, suv proksimal kanalchadan tukima suyukligiga chiqadi. SHunday 
qilib, proksimal kanalchada suvning siydikdan tukima suyukligiga utishi tufayli distal 
kanalchada natriy reabsorbtsiyalanadi, natriyning reabsorbtsiya esa uz navbatida 
proksimal kanalchadan suvning tukima suyukligiga chiqishiga sabab bo`ladi. Bu 
ikkala jarayon birga utadi. Natriy siydikdan tukima suyukligiga chiqishi sababli 
kovuzlok chukkisidagi gipertonik siydik keyinchalik Genle qovuzlogining distal 
kanalchasi oxirida Qon plazmasiga nisbatan izotonik va xatto gipotonik bo’iib koladi. 
qovuzlokning turli erlarida yonma-yon yotgan proksimal va distal kanalchalardagi 
siydikning osmotik bosimi juda kam fark qiladi. Kanalcha atrofidagi tukima 
suyukligining osmotik bosimi proksimal va distal kanalchalarning shu qismidagi 
siydikning osmotik bosimiga taxminan baravar keladi.