Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

Tayanch so’zlar
: SHumlyanskiy-Boumen kapsulasi, mal’pigiy koptokchasi,
terining ayiruv funktsiyasi, fil’trlovchi membrana 
Chiqaruv jarayonlari.
Chiqaruv jarayonlari organizmda moddalar
almashinuvining oxirgi bosqichidir; keyinchalik organizmda
foydalanilmaydigan parchalanish maxsulotlari bu jarayonlar oqibatida
organizmdan chiqarib tashlanadi. Odamda buyraklar, ter bezlari, o’pka, me`da 
ichak trakti, So`lak bezlari chiqaruv organlariga kiradi. 
O’pka chiqaruv organidir, chunki karbonat kislota, suv va ba`zi uchuvchan 
moddalar, masalan, narkoz vaqtida efir va xloroform bug`lari, mastlikda alkogol’ 
buglari organizmdan o’pka orqali chiqib ketadi. Me`da bezlari, ichak va So`lak 
bezlari dorivor moddalarni (morfiy, xinin, salitsilatlar), ogir metall tuzlarini, yod 
organik birikmalari, oz miqdorda siydikchilni va siydikkislotasini, shuningdek o`t 
pigmentlarining uzgarish maxsulotlarini organizmdan chiqarib yuboradi.
Jigar yordamida me`da ichak trakti orqali
Qondan gormonlar va ularning uzgarish 
maxsulotlari, gemoglobin almashinuvning maxsulotlari, xolesterin almashinuvining 
oxirgi 
maxsulotlari 
organizmdan 
chikariladi. 
Chiqaruv 
organlari 
modda 
almashinuvining oxirgi maxsulotlarini organizmdan chiqarib yuborish bilan bir 
qatorda, organizm ichki muxitining tarkibi va xossalarini doim bir darajada saqlash 
uchun xam axamiyatli. Masalan, ular osmoregulyatsiyada, ya`ni organizm ichki 
muxitining osmotik bosimini doim bir darajada saqlashda (
izoioniya
) qatnashadi. 
Chiqaruv organlari
– buyraklar, o’pka, ter bezlari – organizmda vodorod ionlari 
Kontsentratsiyasini doim bir darajada saqlashda xam muxim axamiyatga egadir. 
O’pka al’veolalari va teri yuzasidan suv buglanishi gavda temperaturasini 
pasaytiradi, modomiki shunday ekan, ter bezlari va o’pka termoregulyatsiyada xam 
qatnashadi. Chiqaruv organlari orasida yog va sut bezlari aloxida urin tutadi. Ular 
ajratadigan moddalar – teri yogi va sut – modda almashinuvining oxirgi maxsulotlari 
bo’lmay, ma`lum fiziologik axamiyatga egadir: sut yangi tugilgan bolalarga ovqat 
bo`ladi, teri yogi esa terini moylab turadi. 
Buyraklar funktsiyasi.
Buyraklar organizmda modda almashinuvidan xosil 
bo`ladigan turli moddalarni, tashqi muxitdan kirgan yot va zaxarli moddalarni 
organizmdan chikarib yuboradi, shu bilan bir katorda yana boshqa funktsiyalarni 
utaydi: organizmda suv balansini, kislota-ishkor muvozatini, natriy, kaliy, xlor, fosfor 
va boshqa mineral moddalar balansini boshqarishda katnashadi, ba`zi ximiyaviy 
birikmalarni sintezlaydi, arterial bosim miqdoriga ta`sir etuvchi fiziologik modda – 
renin ishlab chikaradi. Bundan tashqari gomeostazni saqlab turishda, biologik aktiv 
moddalarni ishlashda – inkretor vazifani – fermentlarni sintezlaydi – urokinaza, 
tromboplastin, tromboksan (tomirlarni toraytiradi, trombotsitlarni agregatsiyasiga 
kumaklashadi), prostatsiklin (trombotsitlar agregatsiyasini tormozlaydi). Urokinaza
plazminogenni aktivlaydi buning natijasida fibrinoliz sodir bo`ladi.
Buyrak xujayralari provitamin Dni aktiv shaklga D
3
aylantiradi, bu steroid 
organizmda kaltsiy almashinuvini boshqaradi. Bundan tashkari buyrakda boshqa 
tukimalar xujayralariga ta`sir qilib, xar xil effektlarni chaqiradigan moddalar ishlanadi 
– serotonin, bradikinin, prostaglandinlar, eritrogenin (Qon plazmasidani α globulini 
bilan birikib aktiv kompleks – eritropoetinga aylanadi), metabolik funktsiyani 
bajarishda ishtirok etadi. Buyraklarning asosiy funktsiyasi – siydik xosil qilishdir. 
Nefron va uning Qon bilan ta`minlanishi. Buyrak murakkab tuzilgan bo’iib, taxminan 
1 million 
nefrondan 
tuzilgan, bular struktura va funktsional birliklardir. Nefronlar 
orasida kushuvchi (interstitsial) tukima bor. Nefronning funktsional birlik ekaniga 
sabab shuki, u siydik xosil bo’lishida ruy beradigan barcha jarayonlar yigindisi amalga 
oshira oladi. Xar bir nefron qo`sh devorli tovoqcha shaklidagi kichik kapsula 
(