Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

FEYIL MÁHÁLLERI
Is-háreket ádette belgili bir waqıtta bolıp ótedi. Onıń qaysı waqıtqa tiyisli ekenin ayırıw sóylep turǵan waqıt arqalı anıqlanadı. Is-háreket sóylep turǵan waqıtqa tiyisli bolıwı da, onnan burın bolıwı da, endi bolıwı da múmkin. Usıǵan baylanıslı feyildiń máhálleri úshke bólinedi: ótken máhál, házirgi máhál, keler máhál. Feyil máhálleri barlıq feyiller arqalı bildiriled bermeydi. Olar kóbinese anıqlıq meyil hám kelbetlik feyilge qatnaslı bolıp keledi. Feyildiń basqa meyilleri, hal feyil hám háreket atı feyil betlik qosımtaların qabıl etip, anıq meyil formasına ótkennen keyin máhál mánisine iye boladı.

Ótken máhál
Ótken máhál feyilleri sóylep turǵan waqıttan burın bolǵan is-hárketti bildiredi. Ne qıldı? ne qıldıń? ne qıldım? ne qıldıq? ne qıldıńız? degen sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: Járdemge bardıq. Klastı sıpırdı. Feyildiń ótken máháli tómendegi máhál formaları arqalı bildiriledi:

1. 
   anıqlıq meyildiń -dı/-di, -tı/-ti: keldim, keldiń, keldi
   
2. 
   kelbetlik feyildiń -ǵan/-gen: barǵanman, barǵansań, barǵan.
   
3. 
   hal feyildiń -ıp/-ip, -p formasına betlik qosımtası jalǵanıwınan: barıppan, barıpsań, barıptı
   
4. 
   -ǵan/-gen, -tuǵın formalı kelbetlik feyilge edi kómekshi feyiliniń dizbeklesiwinen: barǵan edi, baratuǵın edi
   
5. 
   -ıp/-ip, -p qosımtalı hal feyil + feyil + kómekshi feyil: terip aldı, barıp keldi, shıǵıp ketti
   
6. 
   kelbetlik feyildiń -ǵan/-gen, anıqlıq meyildiń -dı/-di + eken tolıqsız feyili: alǵan eken, ótken eken, baradı eken, keledi eken, ótedi eken t.b.
   

Ótken máháldiń bul formaları qollanılıwına qaray bir neshe mánilik ózgesheliklerge iye bolıp, óz ara sinonim bolıp keledi: Anıq ótken máhál, jaqın ótken máhál, burınǵı ótken máhál, tamamlanbaǵan ótken máhál. Mısalı: Mashinada kiyatırıp, joldıń qalay qısqarǵanında sezbegenmen. (Burınǵı ótken máhál)
Házirgi máhál
Feyildiń házirgi máháli – házir yaǵnıy sóylep turǵan waqıtta bolıp atırǵan is-háreketti bildiredi. Ne qılıp atır? ne islep atır? degen sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: Oqıwshılar jazıp atır. Balalar oynap júr. Házirgi máhál feyilleri mánisi hám jasalıwı boyınsha úsh túrge bólinedi: anıq házirgi máhál, dawamlı házirgi máhál, házirgi keler máhál (awıspalı házirgi máhál).

1. 
   Anıq házirgi máhál feyilleri sóylew waqtında bolıp atırǵan is-háreketti bildiredi. Olar keyni -ıp/-ip, -p hám -a/-e, -y qosımtalarına pitken feyil sózlerge atır, jatır, júr, tur, otır sózleriniń dizbeklesip keliwi arqalı jasaladı: Salqın samal esip tur. Ol arǵı jaǵaǵa qarap júzip baratır. Ózimdi ǵayratlı sezip júrippen. Geyde jatır, otır, tur, júr sózleri mánili feyil retinde gápte dara qollanılıp ta anıq házirgi máhálde bolıp atırǵan is-háreketti bildiredi: Gúlsánem otır. Azat jatır. Murat tur. Dástanbek júr. Anıq házirgi máhál feyilleri bolımsız túrinde de qollanıladı: barmay atır, kelmey júrseń t.b.
   

Betleniwi:

Bet	Birlik	Kóplik
I bet II bet III bet	oqıp atırman, otırman oqıp atırsań, otırsań oqıp atır, otır	oqıp atırmız, otırmız oqıp atırsız, otırsız oqıp atır, otır