Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

IQLIM
 
SABABI 
XUSUSIYATLARI 
Iqlim mintaqalari, iqlim tipi (iyul, 
yanvar, yillik amplituda, yog‘in 
miqdori va rejimi), shamollar 
yo‘nalishi 
Geografik kenglik, relyef (tog‘ 
tizmasi, yo‘nalishi va balandligi va 
h.k.) dengiz oqimlari va b. 

---

113 
 
boyliklaridan  unumli  foydalanishda  unga  oqilona  yondashish  lozimligini 
o‘quvchilar bilib olishlari kerak. 
Inson va tabiat g‘oyasini tushuntirishda inson xo‘jalik faoliyatida tabiatning 
ahamiyatini  baholash  nuqtayi  nazardan  kelib  chiqqan  holda  yondashishi  lozim. 
Bunda  o‘quvchilar  inson  tabiatga  aralashmasdan  hech  iloji  yo‘q  degan  xulosaga 
kelishlari  kerak,  chunki  tabiat  insonga  yashash  uchun  zarur  bo‘lgan  barcha 
narsalarni, oziq-ovqat, qurilish materiallari, sanoat xom-ashyosini, energiya va h.k. 
larni  beradi.  Bunday  yondashish  tabiiy  geografiyaning  boshlang‘ich  tabiiy 
geografiyasi  kursidan  boshlanadi.  Ayniqsa,  o‘quvchilar  yashab  turgan  joylari 
misolida  TXK  qismlariga inson qay  darajada ta’sir  qilishini aniq  misollar  asosida 
ko‘radilar. O‘zbekiston tabiiy geografiyasi kursida esa, respublika hududidagi har 
bir TXK misolida insonning tabiiy sharoiti va boyliklariga xo‘jalik jihatidan baho 
berish  bilan  tanishadilar.  O‘quvchilar  odatda  tabiat  qismlari  (relyef,  ichki  suvlar, 
tuproq  va  h.k.)  inson  xo‘jalik  faoliyati  uchun  ahamiyatini  hamda  tabiatini 
qo‘riqlash  borasidagi  tadbirlarni  to‘g‘ri  aytadilar.  Ammo  o‘quvchilar  tabiat 
kompleksi  qismlari  o‘rtasidagi  nihoyatda  mustahkam  aloqadorlik  mavjudligini 
juda kam biladilar. Ayniqsa, bu bilimlarni yetarlicha egallamasdan, tabiatga ta’sir 
etish  yomon  oqibatlarga  olib  kelishini  tasavvur  qila  olmaydilar.  Tabiiy 
kompleksning  bitta  qismiga  o‘ylanmasdan  ta’sir  qilish  uning  boshqa  qismlariga 
ham  salbiy  ta’sir  o‘tkazilishi  mumkinligini  yetarlicha  anglab  yetmaydilar.  Buni 
Orol  fojiasi  misolida  o‘quvchilar  ongiga  yetkazish  juda  foydalidir.  Amudaryo 
suvidan  tejab  –  tergab  foydalanmaslik,  paxta  yakka  hokimligi  Amudaryo  quyi 
mintaqasida  tuproq  tarkibini  buzdi.  Ko‘plab  gerbitsidlarning  qo‘llanilishi  esa, 
suvning zaharlanishiga, hayvonlarning qirilishiga olib keldi va h.k. To‘g‘ri, bunga 
qisman  maktab  geografiyasi  va  geografiya  o‘qituvchilar  ham  aybdor.  Chunki 
maktabni  bitirib  chiqayotgan  yoshlar  tabiat  bilan  inson  o‘rtasidagi  murakkab 
bog‘liqlikni, aloqadorlik haqida yetarlicha bilim olmayaptilar. O‘quvchilarda ilmiy 
dunyoqarashni  shakllantirish  tinimsiz  mehnat  va  muntazamlik  asosida  ish  olib 
borishni talab qiladi. Geografiya ta’limini shunday tashkil qilish kerakki, tabiat va 
xo‘jalikda  sodir  bo‘ladigan  voqea  va  hodisalar  bog‘liqlikda,  doimiy  o‘zgarishda 
ekanligini  har  bir  o‘quvchi  tomonidan  mustahkam  egallay  olishlariga  e’tibor 
qaratish zarur bo‘ladi. Geografik qobiqda bo‘lib turadigan hodisalarni o‘quvchilar 
mustahkam  baholay  olishga  erishmog‘imiz  lozim.  Demak,  maktab geografiyasida 
o‘quvchilar dunyoqarashining shakllantiruvchi g‘oyalar quyidagilardir: 
1. Dunyoning moddiyligi. 
2. Dialektik munosabatlar (qarama – qarshilik, miqdor o‘zgarishlari va sifat va 
h.k.). 
3. Hozirgi zamon xo‘jaligi va tabiatning bir butunlikda rivojlanishi. 
4. Tabiiy sharoit va resurslardan oqilona foydalanish. 

---

114 
 
5.  Xalq  turmushi  va  farovonligini  oshirishni  tabiatga  zarar  yetkazmasdan 
amalga oshirish. 
6. Ishlab chiqaruvchi kuchlardan oqilona joylashtirish. 
7. Xalqaro iqtisodiy uyg‘unlashuv. 
8.  O‘zbekistonning  dunyodagi  barcha  mamlakatlar  bilan  iqtisodiy  aloqalar 
o‘rnatishi. 
9.  Xo‘jalikni  joylashtirishda  tabiatning  ahamiyati  va  uning  vaqt  o‘tishi  bilan 
o‘zgarishi. 
10.  Geografik  muhitning  xo‘jalikni  rivojlantirish  va  joylashtirishda  o‘rin 
tutishi. 
11. Tabiat va xo‘jalik aloqadorligida ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning o‘rni. 
12.  O‘quvchilarga  geografiya  darslarida  mehnat  tarbiyasi  va  mehnatga 
muhabbat xislatlarini shakllantirish. 
13. ona Vatanga, tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalash va h.k. 
Yuqoridagi  g‘oyalar  tabiiy  geografiya,  ijtimoiy-iqtisodiy  geografiya 
sohasidagi  bilimlarni  mustahkamlanishida  asosiy  zamin  (baza)  bo‘lib  xizmat 
qiladi. 
Tabiiy-geografiya  kursida  ko‘riladigan  masalalar,  ya’ni  sabab  va 
oqibatlarning  umumiyligi,  o‘zaro  bog‘liqligi  aks  ettiriladi.  O‘qituvchi 
materiallarni  bayon  etib  borib,  (materiallarni)  mazmuniga  qarab  xulosaga 
kelib, o‘quvchilarni mustaqil ishlashlarini izohlab beradi. 
O‘quvchilarda  dunyoqarashni  shakllantirishga  qaratilgan  mustaqil 
ishlarni 2 turga ajratish mumkin: 
Birinchi 
topshiriq: 
geografik 
bilimlar 
asosida 
dunyoqarash 
g‘oyalarini  to‘g‘ri  yo‘naltirish  topshiriqlari,  ya’ni  antropogen  ta’sirlarning 
tabiatni  o‘zgartirishda,  rivojida  muhim  ekanligini  isbotlab  bera  olish  (Orol 
fojeasini eslash). 
Ikkinchi  topshiriq:  fizik,  kimyoviy,  biologik  qonunlar  asosida  tabiiy-
geografik 
hodisalarni 
mustaqil 
xulosalar 
asosida 
dunyoqarash 
g‘oyalarini umumiylashtirib yakun yasay bilish. 
Dunyoqarashni  shakllantirishdagi  eng  asosiy  moment  materiallarni 
izohlab,  o‘sha  asosida  aniq  xulosalarga  kela  olish,  buning  uchun  nazariy 
bilimlarni xulosa qila olish va yakunlash. 
Bu 
darslarda 
o‘quvchilarga  topshiriqlar,  savollar  berib,  ko‘p 
materiallarni  qamrab  olgan,  predmetlar  doirasida  (predmetlar  bilan 
bog‘langan) keng qamrovli mavzularni izohlab berish yuklatilishi kerak. 
O‘quvchilarning  bilish  doirasini  kengaytirishda  boshqa  yaqin  bo‘lgan 
fanlardan  topshiriqlar  berib,  ularni  dunyoqarashni  boyitib,  kengaytirib  borish, 
albatta, maqsadga muvofiq bo‘ladi. 

---

115 
 
Tabiiy-geografik  jarayonlarni  tushuntirish  bilan  biologik  hodisalar 
haqida  fikr  yurita  olish.  Masalan,  o‘simlik,  hayvonot  dunyosining  evolyusiyasi 
hamda tuproq va o‘simlik dunyosi har doim o‘zgarishda ekanligi. 
O‘quvchilarning  bilimini  tarix  fani  tomonga  yo‘naltirsak,  aytish 
mumkinki,  Afrika  va  Osiyo  mamlakatlarida  bo‘lgan  iqtisodiy  qiyinchiliklar 
tarixiy o‘tmishga bog‘liq ekanligi. 
Geografiya  fanidan  o‘lka  materiallarini  o‘rganish  jarayonida 
o‘quvchilarda  ona  Vatanga  muhabbat,  undagi  boyliklarni  avaylab-asrashga 
qaratilgan  dunyoqarash  shakllantirib  boriladi.  Bu  haqda  o‘quvchilarda 
mustaqil  fikrlash,  ilmiy  mushohadalar,  murakkab  bo‘layotgan  hodisa  va 
voqealarni  farqlay  oladigan,  o‘z  fikrini  dalillar  asosida  isbotlay  oladigan 
bo‘lishlari  muqarrar.  Tabiiy  geografiya  kursini  o‘tishning  boshida  keyingi 
materiallarda  solishtirish  asosida  yer  qobig‘lari  xususiyatini  o‘rgana  borish  eng 
asosiy maqsad bo‘lib geografik bilimlarni egallashda muhim rol o‘ynaydi. 
Materiklar va okeanlar geografiyasi kursida hududiy shu tariqada yirik 
region, mamlakatlarni solishtirish, taqqoslash asosida tabiat hodisalari tushuntira 
boriladi.  Ijtimoiy-iqtisodiy  geografiya  kursida  ham  solishtirish,  taqqoslash 
muhim  rol  o‘ynaydi,  ayniqsa,  xo‘jalik  tarmoqlarini  tushuntirish  jarayonida. 
Masalan,  Polshaning  qishloq  xo‘jalik  uchun  ajratilgan  bir  qismi,  ya’ni 
tabiiy  sharoiti Boltiq bo‘yi hududlariga ham yaqin keladi. Xulosalar chiqarish 
jarayonida Polshaning qishloq xo‘jaligini ixtisoslashtirish masalalarida Boltiq 
bo‘yi  davlatlari  bilan  o‘xshashlik  borligi  tushuntiriladi.  Shunga  o‘xshash 
ko‘pgina misollarni keltirish mumkin. 
Dialektik  fikrlash  bu  oliy  shakldagi  fikrlash  desa  bo‘ladi,  chunki 
obyektiv  dunyodagi  voqea  va  hodisalar  qarama-qarshiliklar  asosida 
rivojlanadi.  U  faqat  kurash  yo‘li  bilan  yengiladi.  Dialektikaning  asosi  qarama-
qarshiliklarning  birlik  qonuni  asosida  tushuntirilib  maqsadga  erishiladi. 
Dialektik  qarama-qarshiliklarni  hal  etishda  o‘qituvchi  ko‘pchilik  hollarda 
materiallarni  muammo  tariqasida  izohlab  bera  oladi.  Masalan,  Ustyurt  platosi 
rayonini  iqtisodiy  tomonlarini  tushuntirishda  qulay  va  noqulay  tomonlariga 
taalluqli 
muammoni 
oladi, 
Ustyurt 
platosi 
boyliklarini 
ko‘pligi 
tushuntiriladi.  Ikki  tomondan  qiyinchilik,  ya’ni  boyliklarni  qazib  olish,  yo‘l 
qurish,  zavodlar  qurish,  turar  joylar  tiklash  ancha  qimmatga  tushadi  va 
shunga  o‘xshash.  Geografiyani  o‘qitish  bilan  o‘quvchilarda  yetarli  dialektik 
tafakkurning  yuzaga  kelishida  voqea-hodisalarni  har  tomonlama  o‘rganib, 
o‘zgarish  va  rivojlanishlar  muayyan  qonuniyatlar  asosida  bo‘lishi  izohlab 
beriladi. Har bir hodisa konkret o‘sha sharoitga bog‘liq ekanligi aytiladi.  
Demak  yuqoridagilardan  shu  narsa  ko‘rinadiki,  maktab  geografiya 
mazmunida  falsafiy,  iqtisodiy,  ekologik,  siyosiy  va  sof  geografik  mazmunidagi 

---

116 
 
g‘oyalar mavjud. Ularni darslarda bir-biridan ajratish samarali natija bermasligini 
tajribalar 
ko‘p 
marta 
isbotlagan. 
O‘quvchilar 
dunyoqarashlarining 
shakllanganligini  baholashda  quyidagi  o‘lchovlarni  tavsiya  etish  mumkin: 
Konkret  geografik  misollar  yordamida  dunyoqarash  g‘oyalarini  asoslay 
bilishlari zarur bo‘ladi.