4.3. Geografiya ta’limi jarayonida o‘quvchilar dunyoqarashini shakllantirish
usullari
Ilmiy texnika taraqqiyotining rivojlanishi tabiat bilan jamiyat o‘rtasidagi
murakkab aloqadorlik kelgusida geografiya ta’limi sohasida yangi g‘oyalarni
yuzaga keltirishi mumkin. Shuning uchun o‘tilayotgan har bir dars o‘quvchilar
dunyoqarashini shakllantirishda cheksiz imkoniyatlarga ega ekanligini barcha
geografiya o‘qituvchilari his eta olishlari zarur. Yetakchi tushunchalar
.
Geografik
dunyoqarash, geografik qobiq, obyektning mavjudlik shakli, obyekt va makon,
obyekt va vaqt, dialektika qonunlari, predmetlararo aloqalar, TTK komponentlari,
inson va tabiat, tabiat va jamiyat munosabatlari, geotizim, o‘quvchi dunyoqarashi,
falsafiy g‘oya, ekologik g‘oya.
O‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash g‘oyalarini shakllantirish.
Geografiya kursida dunyoqarashni shakllantirishni uchta guruhga birlashtirish
mumkin. Tabiatdagi hodisalarni dialektik asosda tushunib, bularga va xo‘jalikka
nisbatan, g‘oyalarni yuzaga keltirish, tabiat va undagi komponentlarni o‘zaro
bog‘liqligi, o‘zaro ta’siri hamda ularni har doim rivojlanishi, vaqt o‘tishi bilan
o‘zgarishi, tabiatining moddiyligi, qonuniyatlarning obyektivligi, xo‘jalikni
tashkil etgan barcha elementlarni o‘zaro mustahkam bog‘liqligi. Xo‘jalikni
tashkil etayotgan borliqning tarixiy xarakterda ekanligidan. Ijtimoiy-iqtisodiy
geografiya kursining markazida iqtisodiy-siyosiy g‘oyalarning mavjudligi. Buning
tarkibiga jamiyatning belgilovchi asosiy dunyoqarash g‘oyalari kiradi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning xo‘jaligini ilgarigi mustamlaka sharoiti
oqibatida hozirda rivojlangan mamlakatlar darajasiga yetib olish uchun vaqt
110
kerakligi. Bu yerda mazkur tizimga, uning xo‘jaligiga ham taqqoslash, albatta,
muhim.
Bu yerda tabiiy geografiya kursida o‘z aksini topgan tashqi muhit
bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan antropogen taassurotlarning mohiyati haqidagi
g‘oyalarni aytish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ijtimoiy-iqtisodiy geografiya
kursida uni maqsad va vazifalarini tushuntirishda o‘quvchilarda konkret
g‘oyalarni yuzaga keltirish: tabiiy muhit, albatta, zarur, chunki u xo‘jalikni
rivojlantirish, xo‘jalikni joylashtirishda hal qiluvchi sharoit bo‘lib
belgilanadi. Maktab tabiiy geografiya kurslari yer yuzasi tabiati, uning xilma-xil
bo‘lish sabablari, tabiiy muhit va resurslarining inson xo‘jalik faoliyatidagi
masalalarini ochib berishda katta rol o‘ynaydi. Maktab tabiiy geografiyasi
kurslarida, o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga (tabiiy hududiy kompleks THK)ni
ilmiy asoslab berish vazifasi yuklatilgan. Shu tufayli tabiiy geografiyaning
yetakchi tushunchalarini geografik qobiq, tabiiy kompleks, tabiiy boyliklar, tabiiy
muhit, inson va tabiatning bir-biriga ta’siri kabilar tashkil qiladi. O‘quvchilarda
ana shu tushunchalarga nisbatan to‘g‘ri ilmiy dunyoqarashni shakllantirish tabiiy
geografiya darslarida alohida o‘rin egallashi kerak. Ayniqsa, geografik qobiq va
uning qismlari, insonning xo‘jalik faoliyati bilan tabiat o‘rtasidagi aloqadorlik aniq
dalil va misollar yordamida ochib berilishi zarur. Turli hududlar misolida aholining
tabiatga ta’siri muayyan tarzda bir-biridan farq qilishini o‘quvchilar puxta
egallashlari lozim. O‘quv materiallining mazmuni o‘quvchilarda dunyoqarash
shakllantira oladigan darajada bo‘lishi kerak. Tabiiy geografik obyekt va
hodisalarning maktab sharoitida o‘rganish bir-biriga bog‘liq bo‘lgan 3 yo‘nalishda
olib borilishi maqsadga muvofiq:
1.
Geografik qobiq va uning qismlarining mavjudligi.
2.
Obyektning mavjudlik shakli va makonda joylashishi.
3.
Vaqt o‘tishi bilan obyektlarning o‘zgarishi.
Yuqoridagi g‘oyalarni ajratish shartli bo‘lib, asosan, «tabiat va inson»
g‘oyasini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Falsafa qonunlari shakl va sifat,
mohiyat va hodisa, tasodif va zaruriyat, haqiqat va ehtimollik tabiiy geografiyada
ham qo‘llaniladi. Ammo sabab va oqibat, vaqt va makon, harakat, alohidalik,
umumiylik kabi dialektika kategoriyalari geografiyada birmuncha keng
qo‘llaniladi.
Dialektika qonunlarisiz geografik qobiq va uning qismlarini o‘quvchilar
ongiga singdirish ancha murakkab. Shuning uchun dastlab o‘quvchilarga geografik
qobiq tushunchisining mohiyatini ochib berish kerak, ya’ni geografik qobiq- yer
qobiqlarining bir-biri bilan ta’sir qiladigan bir butun tizimi ekanligini, geografik
qobiq tarkibi bir xil emasligi, shuning bilan birga geografik qobiqning umumiy
qonuniyatlari unga ta’sir qilish, geografik qobiqning rivojlanishi, tarkib jihatdan
111
murakkablanishi, ichki va tashqi kuchlar ta’sirida, davr o‘tishi natijasida o‘zgarish
kabi belgilar mavjudligi haqida o‘quvchilarda aniq ilmiy dunyoqarashni
shakllantirish bilan birga ularda tabiatdagi barcha voqea hodisalar bir-biriga
bog‘liq ekanligi g‘oyalarini shakllantirishga yordam beradi. Geografik qobiqning
sifat xususiyatlari va uning qismlarini o‘rganish litosfera, gidrosfera, atmosferani
o‘rganishda yanada konkretlashadi. Geografik qobiq haqida g‘oyalarni o‘quvchilar
ongida shakllantirishda ta’lim vositalarini qo‘llamasdan amalga oshirish qiyin.
Bularga tabiiy kuchlarning ta’sir etishi, litosfera qalinligi, atmosfera qatlamlari,
dunyo okeanlari tubi relyefi va boshqalar kirishi mumkin. Geografik qobiqning
joylanishi, kattaligi, sifati haqidagi ma’lumotlarni mavzuli kartalar (tabiiy,
geologik, tuproq, o‘simlik, iqlim va h.k.), kartinalar, fotosuratlar va boshqalardan
olsa bo‘ladi. Mahalliy tabiatni bevosita kuzatishning ham o‘quvchilarda zarur
tasavvurlarni hosil qilishda ahamiyati katta. Geografik qobiqni tashkil etgan
qismlarni o‘rganishda o‘quvchilarning boshqa fanlardan, masalan, kimyo va
biologiya fanlarida olgan bilimlari, xususan, fotosintez, o‘simlik va hayvonlarning
mikroorganizmlar ta’sirida suv, ammiak va h.k. moddalarga parchalanib ketishi
kabi masalalarni bilishlari ham muhimdir. Geografik qobiqning bir butunligi
g‘oyasi yerning yagona tabiiy kompleks ekanligi o‘quvchilarga aniq misollar bilan
yetkazilishi lozim. Ma’lum hududlarni o‘rganish jarayonida o‘quvchilar geografik
qobiq komponentlari turli-tuman ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Tabiiy
geografiyani o‘rganish yakunida o‘quvchilar tabiiy kompleks mazmuni va
mohiyati bilan tanishadilar, natijada o‘quvchilar THK geografik qobiqning bir
qismi ekanligini aniqlaydilar. Bunda suv, havo, tog‘ jinslari, mikroorganizmlar
ta’sirida TXK qismlari: relyef, havo massalari, suv, tuproq qatlami, o‘simliklar,
havodan tashkil topadi. Har bir TXK kattaligidan qat’iy nazar umumiy geografik
qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Shu bilan bir paytda ular alohidalikka ham ega. TXK
mustaqil bo‘lishi bilan birga, ayni vaqtda, geografik qobiqning bir qismi bo‘lib,
unga ta’sir ham qiladi. Maktab tabiiy geografiyasida turlicha kattalikdagi TXKlar
o‘rganiladi. Bular mahalliy daryo qayiri, suv ayirgichdan boshlab to materiklarning
yirik qismigacha bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston tabiiy geografiyasida esa, tabiiy
hududlar va ularning bo‘laklari bunga misol bo‘lishi mumkin.
O‘quvchilar har bir hududga xos bo‘lgan belgilarni, shu belgilarning hosil
bo‘lish sabablarini bilib olishlari kerak. Yuqoridagilarni o‘rganish jarayonida
geografik qobiqning juda ko‘p TXKlarga bo‘linib ketishini bilib oladilar.
Maktablar
tajribasi
shuni
ko‘rsatyaptiki, o‘quvchilar kompleks, qism
tushunchalarini yaxshi o‘zlashtirishi mumkin, ammo ularni vujudga keltirgan
sabab-oqibatlarni egallashda qiynalishlari aniqlandi. Shu tufayli har bir o‘qituvchi
o‘qitish jarayonida bunga e’tibor berish kerak. Masalan, TXK komponentlari
112
o‘rtasidagi aloqadorlikni o‘rganishda o‘quvchilar diqqatiga quyidagi bog‘liqlikni
ko‘rsatish yaxshi natija berishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |