Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

 
 

---

101 
 
IV – BOB. GEOGRAFIYA TA’LIMI JARAYONINING  
TARKIBIY QISMLARI 
 
4.1. Geografik tushunchalarni shakllantirish masalalari 
 
Maktab  geografiyasi  mazmuni  bilimlar  (tushuncha,  sabab  –  oqibat 
aloqadorligi, qonuniyatlar, nazariy tasavvur, faktlar) ko‘nikmalar, malakalar hamda 
dunyoqarash  g‘oyalarini  o‘z  ichiga  oladi.  Bundan  tashqari  ta’lim  mazmunida 
o‘quvchilarning ijodiy faoliyat tajribalari ham katta rol o‘ynaydi. 
Bilim  ko‘nikmalarning  tabiat  va  jamiyat  hodisalari  haqida  hosil  qilgan 
to‘g‘ri ma’lumotlardir. Bilim ijtimoiy mehnat va tafakkur mahsuli bo‘lib, mavjud 
olamning obyektiv, qonuniy aloqalarini til vositasi bilan ifoda qiladi. Bilim bilish 
bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning natijasi va tarkibiy qismidir. Obyekt va hodisalar 
haqidagi bilimlar nisbiy bo‘lib, u mutlaq emas. U doimo rivojlanib boradi. Chunki 
har  bir  yangi  avlod  o‘zidan  oldingi  avlod  bilimlarini  o‘zlashtiradi,  yangi  –  yangi 
hodisalarni  chuqur  o‘rganib,  uni  boyitadi,  olg‘a  siljitadi.  Geografik  bilimlar  
kundalik tajriba, ilmiy kuzatish, nazariyalar orqali to‘planadi. 
Bilimlar ikki guruhga ajratiladi: 
1.
 
Nazariy bilimlar. 
2.
 
Emperik bilimlar. 
Nazariy  bilimlarga  narsa  va  hodisalarning  mohiyati  va  o‘ziga  xos 
xususiyatlari  ichki  aloqadorligi  va  munosabatlari  kiradi.  Ilmiy  bilimlar 
umumlashgan  bilimlar  bo‘lib,  o‘z  ichiga  nazariya,  qonun,  qonuniyat,  sabab  – 
oqibat kabi tushunchalarni qamrab oladi. Emperik bilimlar obyekt va hodisalarning 
tashqi xususiyatlariga oid bilimlarni aks ettiradi, bularga tasavvur va faktlar kiradi. 
Maktab  geografiyasining  ilmiy  darajasini  oshirish  munosabati  bilan  uning 
mazmunida  emperik  bilimlarga  nisbatan  nazariy  ilmlar  hajmi  ko‘paymoqda. 
Geografiya  kurslarining  barchasida  asosiy  o‘rinni  umumiy  tushunchalar  egallaydi 
(relyef shakllari, iqlim turlari, iqtisodiy hududlar TIChKlar, TXMlar va h.k.). Har 
bir  geografiya  kursidagi  mavzular  bilimlar  tarkibiy  jihatdan  ancha  murakkab 
bo‘lib,  sinfdan-sinfga  murakkablashib  boradi.  Ayniqsa,  bu  ijtimoiy-iqtisodiy 
geografiya  kurslarida  yaqqol  namoyon  bo‘lib,  tushunchalar  har  bir  mavzuda 
ko‘plab    uchraydi.  Bular  umumgeografik  tushunchalar  faktlarda,  iqtisodiy, 
ekologik, tarixiy, statistik va boshqa tushunchalar tarzida bo‘lishi mumkin. 
Demak,  o‘quv  materiallari  hajmi  o‘quvchilar  o‘zlashtirishi  uchun  ancha 
murakkablik  tug‘diradi.  Shu  tufayli  bilimlarni  puxta  egallash  uchun  ularni 
aniqlashtirish,  umumlashtirish,  induksiya,  deduksiya  va  tahlildan  unumli 
foydalanish  kerak.  Har  bir  geografiya  o‘qituvchisi  bilimlarni  egallash  yo‘llarini 

---

102 
 
puxta  bilishi  lozim.  Inson  voqelikni  bilish  jarayonida  narsalarni  bir-biri  bilan 
qiyoslaydi. Ularni taqqoslaydi, o‘xshashligi va farqlarini aniqlaydi; tahlil va sintez 
yo‘li  bilan  narsa  va  hodisalarning  mohiyatini  ochadi,  fikran  ularning  belgilarini 
ajratadi  va  umumlashtiradi.  Natijada  voqelikdagi  narsa  va  hodisalar  to‘g‘risida 
tushuncha  hosil  bo‘ladi.  Tushuncha  narsa  va  hodisalarning  umumiy  va  muhim 
belgilarini aks ettiruvchi fikrdir. Tushunchalar mohiyati jihatidan aniq va abstrakt 
(mavhum)  tushunchalarga  ajratiladi.  Bir  butun  narsaga  aloqador  tushuncha  aniq 
tushuncha deyiladi. 
Masalan:  Avstraliya,  Antraktika,  Ural,  Briz,  Passat  va  h.k.  Moddiy 
borlikdagi  narsalardan  fikran  ajratib  olingan  ba’zi  xususiyat  sifat,  holatlarga, 
shuningdek,  narsalar  o‘rtasidagi  ichki  munosabatlarga  qonuniyatlarga  qaratilgan 
tushunchalar abstrakt (mavhum) tushuncha deb ataladi. Masalan: kenglik, uzunlik, 
balandlik,  tog‘lik,  ixtisoslik,  bozor  va  h.k.  Geografik  tushunchalar  qo‘llash 
jihatidan ikki turga bo‘linadi. 
1.
 
Umumiy tushunchalar. 
2.
 
Yakka tushunchalar. 
Umumiy  tushunchalar  bir  jinsda  bo‘lgan  ko‘p  narsa  va  hodisalarni 
gavdalantiradi. Umumiy tushunchalarga alohida narsa va hodisalar kirmaydi, balki, 
bir xil nom bilan ataluvchi narsa va hodisalar kiradi. Masalan; daryo, iqlim, tabiat 
zonasi, iqtisodiy rayon va hokazo. Umumiy tushunchalar mazmuniga ta’rif berish 
va  ularga  xos  bo‘lgan  belgilarni  aniqlash  jarayonida  kelib  chiqadi.  Yakka 
tushunchalar,  yakka  obyekt  va  hodisa  haqidagi  geografik  nom  bilan  ataluvchi 
tushunchadir. Masalan, Oltoy tog‘lari, Amudaryo, Pomir, Markaziy Osiyo hududi, 
Fransiya Respublikasi, Afg‘oniston va hokazo. 
Yakka  (mintaqaviy)  tushunchalar  o‘ziga xos  yig‘ma  tushunchalardan iborat 
bo‘ladi.  Masalan,  «Osiyo»  yakka  tushunchasi  o‘z  ichiga  juda  ko‘p  yakka 
tushunchalarni qamrab oladi. «Osiyo tog‘lari», «Osiyo iqlimi», «Osiyo daryolari», 
«Osiyo ko‘llari» va hokazo. Yakka tushunchalar mazmuni ularga geografik ta’rif 
berish  orqali  ochiladi.  Geografik  tushunchalarni  shakllantirish  uzoq  va  murakkab 
jarayon  hisoblanadi.  Tushunchalarni  egallash  negizida  yangi  tushunchalarni 
egallash  uchun  asos  bo‘lib  xizmat  qiladi  va  tushunchalar  o‘rtasida  to‘g‘ri 
aloqadorlik o‘rnatishni ta’minlaydi. Tushunchani egallash deganda uning mazmuni 
hamda  u  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  tasavvurlarni  egallash  tushuniladi.  Geografiya 
kursidagi  har  bir  tushuncha  o‘quvchilar  ongida  turli  metodlar,  yo‘llar  bilan 
shakllantiriladi. Bu har bir narsa, voqea, hodisa mazmunini belgilaydi.  Geografik 
tushunchalarni egallashning eng asosiy tomoni shundaki, ularga ta’rif bermay turib 
ularni egallab bo‘lmaydi. Tushunchalarni shakllantirish bosqichlari va yo‘llari: 
 
 
 

---

103 
 
Induktiv fikrlash 
1.
 
Geografik obyekt va hodisalar. 
2.
 
Ularni taqqoslash orqali tushuncha belgilarini ajratish. 
3.
 
Umumlashtirish. 
4.
 
Tushunchaga ta’rif berish bo‘yicha bajariladigan ishlar. 
5.
 
Tushuncha haqidagi bilimni amalda qo‘llash. 
Deduktiv fikrlash 
1.
 
Tushunchaning ta’rifini berish.   
2.
 
Tushunchaga xos bo‘lgan belgilarni ajratish va egallash. 
3.
 
Tushuncha aloqadorligini aniqlash. 
4.
 
Mashqlar orqali tushuncha belgilarini mustahkamlash. 
5.
 
Yangicha o‘quv vaziyatda tushunchani qo‘llash. 
Yuqoridagilarga erishish uchun o‘quvchilarda bilish faoliyatini tashkil qilish 
zarur.  O‘quvchilardagi  bu  faoliyat  tabiiy,  iqtisodiy  bilim  manbalariga,  jumladan, 
karta,  statistik  ma’lumotlar,  kuzatish  natijalarga  tayanmasdan  tashkil  qilib 
bo‘lmaydi. Geografik tushunchalarni egallashdagi ikkinchi muhim xususiyat ilmiy 
tushunchalarning  bir-biri  bilan  bog‘lanib,  tizim  (sistema)  hosil  qilinganligidir. 
Masalan,  maktab  tabiiy  geografiya  kurslari  Yer  yuzi  tabiati,  geografik  qobiqlar 
tarkibi va rivojlanishiga oid bo‘lgan yagona bilimlar tizimiga ega. Shu tufayli ham 
tabiiy  geografik  tushunchalar  mantiqan  va  geografik  mazmun  jihatdan  bir-biri 
bilan  chambarchas  bog‘liq.  Bunga  misol  tariqasida  «tabiiy  hududiy  kompleks», 
«geografik  qobiq»,  «tabiat  qismlari»  va  boshqalarni  keltirish  mumkin.  Geografik 
tushunchalarni shakllantirish uzoq muddat talab qiladigan jarayon bo‘lib, bir necha 
kurs  davomida  o‘qitiladi  va  o‘rganiladi.  Masalan:  ekologiya  tushunchasini 
shakllanish bunga misol bo‘ladi. U quyi sinflardan boshlanib, yuqori sinflargacha 
davom etadi. 
Geografik  tushunchalarni  shakllantirish  jarayoni  boshqarilish  xususiyatiga 
ega bo‘lib, uni o‘qituvchi amalga oshiradi. O‘qituvchi darslik va dasturlar asosida 
tushunchalarni  ajratadi,  ularni  egallash,  mustahkamlash  va  amalda  qo‘llash 
bosqichlarini  belgilaydi  hamda  o‘quvchilarning  tushuncha  mazmunini  qanday 
egallash  zarurligini  ta’minlaydi.  Geografik  tushunchalar  ta’lim  jarayonida  sekin-
asta rivojlanadi. Darsda shu narsaga e’tibor berish kerakki, umumiy tushunchalarni 
shakllantirish  yakka  tushunchalarga  tayanmasdan  amalga  oshmaydi.  Masalan, 
O‘zbekiston  iqlimi  tushunchasini  qaysi  paytda  yaxshi  shakllantirishi  mumkin, 
qachonki  o‘quvchilarda  iqlim    hosil  qiluvchi  omillar  haqida  tushunchalar  mavjud 
bo‘lsa.  Quyida  O‘rta  Osiyo  tabiati  tushunchasini  shakllantirish  jarayonini  misol 
tariqasida  keltiramiz.  Tahlil  va  mavhumlikdan  foydalanib  o‘quvchilar  xayolan 

---

104 
 
O‘rta  Osiyoni  qismlarga  bo‘ladilar.  O‘rta  Osiyoning  tog‘li  qismi  va  ularning 
elementlarini  (relyefi,  iqlimi,  o‘simlik  va  hayvonot  olami)  bilan  tanishish 
o‘quvchilarni  O‘rta  Osiyoning  tabiat  element  belgilari  bilan  doimiy  tarzda 
aloqadorlikda  ekanligini  bilib  olishga  yordam  beradi.  O‘rta  Osiyo  tabiatining 
relyefi,  iqlimi,  o‘simliklari  va  boshqa  elementlarini  boshqa  hududlar  bilan 
qiyoslash  orqali  ularning  o‘ziga  xos  bo‘lgan  umumiy  xususiyatlarini  ajratadilar. 
Keyinchalik  esa  deduktiv  yo‘l  bilan  tabiat  elementlari  haqidagi  umumiy 
tushunchalarga  tayanib  ular  o‘rtasidagi  aloqadorlik  va  bog‘liqlikni  ajratadilar. 
O‘rta  Osiyo  tabiatini  boshqa hududlar  tabiati bilan  taqqoslash orqali  O‘rta  Osiyo 
tabiiy kompleksi degan to‘liq tushunchani egallaydilar. 
Geografik obyektlarni ko‘rgazmali qurollarsiz va kartasiz ularga xos bo‘lgan 
belgilarni  ajratish  birmuncha  qiyinlashtiradi.  Karta  va  ko‘rgazmali  qurollar 
o‘rganilayotgan  obyektlarga  doir  belgilarni  o‘zida  mujassamlashtirgan  bo‘lishi 
kerak.  Shu  tufayli  ham  karta  yakka  tushunchalarni  shakllantiruvchi  asosiy  manba 
hisoblanadi. Faqat karta orqaligina istalgan geografik obyektning geografik o‘rniga 
xos  bo‘lgan  belgilarni  ajratish  va  shu  hududning  ichki  xususiyatlarini  ajratish 
imkoniyatlari tug‘iladi. 
Taqqoslash  geografik  tushunchalarni  shakllantirishda katta  ahamiyatga  ega. 
O‘quvchilar  tanish  obyektlarni  o‘rganilayotgan  obyektlar  bilan  taqqoslash  orqali 
ularga xos bo‘lgan belgi va xususiyatlarni bilib oladilar. Amudaryo va Sirdaryoni 
taqqoslashda  har  ikkala  daryoning  shimol  tomon  oqishini,  uzunligi  deyarli 
tengligini,  ularning  tog‘lardan  boshlanishini,  to‘yinishini  hamda  deyarli  bir  xil 
ekanligini  aniqlaydilar.  Obyektlar  elementlarini  oddiy  qiyoslash  orqali  o‘qituvchi 
murakkabroq  taqqoslashga  o‘tadi.  Masalan,  nima  uchun  ularning  shimolga  oqishi 
sabablarini,  Amudaryo  suvining  nima  sababdan  Sirdaryoga  nisbatan  loyqa 
ekanligini,  kemalar  qatnovidagi  farqi  kabi  ko‘plab  xususiyatlarni  ajratadi. 
Tushuncha quyidagi hollarda o‘quvchilar tomonidan egallangan hisoblanadi. 
1. O‘quvchi tushunchaga ta’rif bera olsa (agar u umumiy tushuncha bo‘lsa). 
2.  Tushuncha  mazmuniga  xos  bo‘lgan  belgilarni  ajrata  olsa,  tushuncha 
belgilari o‘rtasidagi aloqadorlik va bog‘liqlikni farqlay olsa. 
3.  O‘rganilayotgan  geografik  obyekt  yoki  hodisa  haqida  o‘quvchi  obrazli 
tasavvurga ega bo‘lsa. 
4. O‘quv vazifalarini bajarishda tushunchani mustaqil qo‘llay olsa. 
5.  Tushunchaning  muvaffaqiyatli  o‘zlashtirilishi  uchun  o‘quvchilar  e’tiborini 
tushuncha belgilarini tahlil qilishga qaratish kerak.  
Faoliyatning  bunday  tashkil  qilinishi  o‘quvchilarni  obyekt  va  hodisalardagi 
eng  muhim  va  ikkinchi  darajali  belgilarni  ajratishga,  ularni  taqqoslashga  va 
guruhlashga o‘rgatadi. 

---

105 
 
Bunda  ekskursiyalar,  joyda  amaliy  ishlar  uyushtirish  katta  rol  o‘ynaydi. 
O‘quvchilarning umumiy tushunchalarni mustaqil qo‘llay olish uchun reproduktiv 
metod  va  ijodiy  muammoli  topshiriqlarni  (qisman  o‘zgaruvchan  va  tadqiqot 
metodlar) bajarishga o‘rgatish kerak. 
Geografiya  ta’limida  bilimlarni  amalda  qo‘llash  o‘ziga  xos  xususiyatlarga 
ega. Bu quyidagi yo‘nalishlarda bo‘lishi mumkin. 
1. Amaliy topshiriqlarni, masalan, yer osti suvlarining harakatini, chuqurligini 
aniqlash, daryoning suv sarfi, o‘rtacha chuqurlikni aniqlash va boshqalarni. 
2.  Geografik  bilimlarni  tabiat  hodisalari  va  voqealarni  tushuntirishda  (yil 
fasllarning almashishi yoki siyosiy kartalardagi o‘zgarishlar) ishlatish mumkin. 
3.  Bilimlarni  qo‘llashda  ilgari  egallangan  bilimlarni  va  yangi  bilimlarni 
egallash  jarayonida  ham  ishlatish  mumkin.  Ijtimoiy-iqtisodiy  geografik 
tushunchalarni  shakllantirish  ham  o‘ziga  xos    bo‘lib,  odatda  u  3  ta  bo‘g‘indan 
iborat bo‘ladi. 
1. Kirish: O‘quvchilar bu bo‘g‘inda dastlab mamlakat yoki hududning boshqa 
mamlakatlar  va  hududlar  o‘rtasida  tutgan  o‘rni,  maydoni  va  aholisi,  tabiiy 
boyliklar bilan ta’minlanganligi, xalq xo‘jaligidagi ixtisoslik tarmoqlarining tutgan 
o‘rniga oid ma’lumotlar bilan tanishadilar. 
2.  Mamlakat  yoki  hududning  iqtisodiy  geografik  ta’rifiga  ega  bo‘lgan 
qatorlari bilan tanishadilar. Shu bo‘g‘inda to‘liq tushunchaga ega bo‘ladilar. 
3.  Mamlakat  yoki  rayonni  boshqa  rayon  va  mamlakatlarga  qiyoslash  orqali 
tushunchani  amalda  qo‘llashga  erishadi.  Har  bir  bo‘g‘in  yechimi  o‘quvchilarning 
har xil tarzda ishlashini talab qiladi.