Абдураҳмон жомий фалсафий дунёқараши шаклланишининг генезиси

ǀ
ISSUE 5 
ǀ
2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 277
бирбутундир. Демак, унга на миқдор, на вақт, на жой хос деб ҳисоблаб бўлмайди. 
У жисм эмас. Унинг моҳияти унга бегона бўлган ва мавжудлиги боғлиқ бўлган 
ташқи нарсалардан таркиб топмаган. Худди шундай унинг моҳияти материя, 
шакл, тур ва хилга оид фарқлар каби тушунчалар билан белгиланиши мумкин 
эмас» [4]. Шу билан бирга Форобий таъкидлайдики: «Барча нарсаларнинг 
мавжудлиги Унга боғлиқ, чунки мавжуд нарсаларда Унинг мавжудлигининг изи 
бор, ва фақат шунинг учун улар мавжуд бўлиши мумкин. Бутун мавжудлик 
(воқелик) ўзида Унинг мавжудлигини ифода этиб, муайян тартиб билан ташкил 
топган». 
Жомий алоҳида ҳолларда ўтмишдаги файласуфлар, шу жумладан Ибн 
Синонинг фалсафий қарашларига қўшилмаслигини таъкидлаб ўтганига 
қарамасдан, унинг Ягона Мавжудлик тўғрисидаги мулоҳазаларининг муҳим 
ҳолатлари Ибн Синонинг фалсафий нуқтаи назарига тўғри келади. Чунончи, Ибн 
Сино ўзининг “Донишнома” асарида Ягона Зарурий Борлиқни қуйидагича 
тавсифлайди: «Зарур бўлган Мавжудлик қисм ва бўлакларга эга эмас, чунки қисм 
ва бўлаклар бирор сабабга кўра мавжуд...» [5]. «Зарур бўлган Мавжудлик кўплик 
бўла олмайди, яъни кўп нарсалардан пайдо бўлиши (масалан, одам танаси кўп 
нарсалардан таркиб топгани сингари) ёки алоҳида бўлган қисмлардан (масалан, 
иморатга нисбатан ходалар ва лой сингари), ёки бир-биридан моҳиятан эмас, 
балки ҳақиқатан фарқ қилувчи нарсалардан (масалан, табиий жисмларда материя 
ва шакл сингари) пайдо бўлиши мумкин эмас, чунки унда Зарурий Мавжуднинг 
моҳияти, юқорида баён қилганимиздек, сабабга боғланган бўлиб қолади. Ҳамда 
унинг ажралмас хусусиятлари бўлиши мумкин эмас, чунки унда Зарурий Мавжуд 
моҳияти улар билан шартланиб қолган бўлади ва яна қисмлардан таркиб топган 
мажмуа бўлиб қолади!». 
Абдураҳмон Жомий чуқур маънавий интуитив билиш асосида Худонинг 
борлигига қатъий ишонч ҳосил қилган ва ўзининг қарашларини исботлаш ва 
асослашга ҳаракат қилган. Унинг фикр-мулоҳазаларига кўра, унинг учун 
борлиқнинг бошланғич асоси сифатидаги Худонинг мавжудлиги ўз-ўзидан 
маълум ва исбот талаб қилмайдиган нарса. Шунинг учун мутафаккир баъзида 
иморатни қурувчисиз қуриш, расмни рассомсиз ясаш ва мусиқани созандасиз 
чалиш мумкин бўлмагани сингари Коинотнинг бошланғич асос – Худосиз 
вужудга келиши ва мавжуд бўлиши мумкин эмас, деган соф мантиқий далил 
келтириш билан кифояланар эди. Ягона Зарурий Мавжудни кўз билан кўриб 
бўлмаса ҳам мавжудлигини исботлаш учун Жомий баъзи сўфийлар қатори 
Худони Нур, Қуёш билан таққослаш аналогиясидан фойдаланади. Инсон қуёшни 
кўра олмайди, чунки у таратаётган нурининг орқасида яширинган бўлади, дейди 
мутафаккир. Лекин шунга қарамасдан инсон қуёшнинг борлигига ишонади. Ягона 
Мавждулик – Худога келганда ҳам худди шундай, У ўзи яратган нарса ва 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2