Абдураҳмон жомий фалсафий дунёқараши шаклланишининг генезиси

ǀ
ISSUE 5 
ǀ
2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 278
ҳодисалар ортида яширинган, лекин чуқур маънавий мушоҳада воситасида Уни 
ушбу нарса ва ҳодисаларда намоён бўлишини кўриш мумкин. 
«Дар сурати оби гил аён ғайри Ту кист? 
Дар хилвати жону дил ниҳон Ғайри Ту кист? 
Гуфт, ки зи ғайри ман бипардоз дилат, 
Зи жону жаҳон, дар ду жаҳон ғайри Ту кист?» 
Мазмуни: 
«Сув ва лой шаклида Сендан бошқа ким намоён бўлур эди? 
Жон ва қалбда Сендан бошқа ким намоён бўлур эди? 
Сен айтгандинг – дилингни мендан бошқа ҳамма нарсадан холи қил, 
Ё олам жони, икки дунёда Сендан бошқа ким бордир?» 
Абдураҳмон Жомий ўзининг космологик қарашлари, олам ҳақидаги 
тасаввурларини Ягона Мутлақ бошланғич асосни бутун оламнинг сабаби 
сифатида эътироф қилган ҳолда бутун тафсилотлари билан асослаб беради. У 
оламнинг яратилиши, пайдо бўлиши жараёнини тасаввур қилиб таҳлил қилишга 
ҳаракат қилади. Ушбу масалада унинг қарашлари аксарият Шарқ 
перипатетиклари қарашлари сингари Плотин эманация таълимотининг асосий 
ҳолатларига тўғри келади. 
Эманация таълимотига кўра, мустақил, фаолиятсиз, ҳаракатсиз, аслини 
олганда, пассив бўлганлигига қарамасдан Ягоналик (Бирбутунлик) ўзидан 
ташқарида мавжуд бўлган ҳамма нарсани яратади. Ушбу яратилишни Плотин 
ниҳоят ўзига хос тушунади. Ягоналик ўзга нарсага айланмайди, ҳаво – сувга, сув – 
ерга, ер эса ёниб оловга айланмайди. Айнан шундай манзарани стоикларда ҳам 
кўриш мумкин. Атомистларда оламлар абадий ва ўзгармас моддий заррачалар - 
атомлар бирикмаси, комбинацияларидан пайдо бўлади. Арасту таълимотига кўра, 
олам азалдан мавжуд ва абадий мавжуд бўлади. Шунингдек моддани 
шакллантирувчи, унга тузилиш берувчи шакллар ҳам абадийдир. Афлотун ғоялар 
нарсаларда акс этади, лекин нарсаларга айланмайди, деб ҳисоблаган. Плотин 
ушбу фикрни ривожлантирган ва мантиқий жиҳатдан охирига етказган. 
Оламнинг Ягоналикдан (Бирбутунликдан) келиб чиқиши ва шаклланиши 
тўғрисида сўз юритиб, Плотин Худо оламни йўқликдан яратган деган фикрни рад 
этади. Чунки Худо нафақат олий, балки ўзига хос яратувчидир. Плотин оламнинг 
Ягоналик (Бирбутунлик) томонидан яратилишини мутлақо сабабсиз объектив 
жараён сифатида тушунади. Фанда ушбу жараённи лотинча “эманация” (лот. 
еmаnare – оқмоқ, қуйилмоқ) сўзи билан номлаш қабул қилинган. Лекин ушбу 
атамани эътирозсиз, қатъий қабул қилинганда Мутлақликнинг ўзи баъзи 
шубҳалар туғдиради, чунки “оқиш”, “қуйилиш” дейилганда унинг манбасининг 
камайиши кўзда тутилади. Шунинг учун Плотиннинг бошқа бир ибораси, 
истиораси ишончлироқдир: Ягоналик (Бирбутунлик) ёруғлик сифатида атрофга 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2