doir» (1887), «H ukm ronlikka ixtiyor. B archa qadriyatlarni qayta
baholash tajribasi» (1886—1888) singari asarlarida aks etgan.
N itshe haqida hozirgacha bir-birini tubdan inkor qiladigan ikki
umumiy fikr mavjud. Biri — uni fashizmning asoschisi, urushlar tarafdori,
axloqsizlikni, zo‘ravonlikni m a’qullovchi, mafkurachi-faylasuf sifatida,
ikkinchi umumiy fikr — uni inson shaxsi ozodligini,
inson xususiyligini
bo rttirib ко rsatgan, insonni ulug‘ mavjudot ekanini yodiga soluvchi,
shaxs erki tarafdori bo'lgan mutafakkir tarzida talqin etadi. Xo‘sh, aslida
u qanday faylasuf?
Nitshe odamlami uch toifaga bo‘ladi: oxirgi odamlar, yaxshi odam lar
va a lo odam (odamdan yuksak odam). U Zardusht tilidan shunday
deydi: «Qarangiz! Men sizga eng oxirgi odamni ko'rsataman. «Muhabbat
nimadir? Yaratmoq — nimadir? Intilmoq-chi? Yulduz degani nima?»
Oxirgi odam ana shunday deb so‘rab turadi va ko‘zlarini pirpiratadi.
Y er k ic h k in a b o ‘lib q o ldi va un in g y u zasid a
h a m m a n a rsa n i
kichraytiruvchi mitti odam sakrab-sakrab yuribdi. U ning urug‘i suvarak
kabi qirilib bitmagay: oxirgi odam ham m adan ko'proq yashaydi. U lar
vaqti-vaqti bilan andak zahar yutadi. Shundan yaxshi tushlar ko'radi...
Cho pon yo‘q, hammasi — poda! H ar kim tenglik istaydi, ham m a —
teng. Kimda-kim boshqacha anglasa, o ‘z ixtiyori bilan jinnixonaga yo‘l
oladi. «Ilgari butun olam telba edi», — deydi ularning eng oqillari va
ко zlarini pirpiratadi. «Baxt-iqbolni biz topganmiz», — deb aytadi oxirgi
odam lar va ko'zlarini piфiratadi».
^ M ana yaxshi odamning ta ’rifi: «Men shunday odam ni sevamanki, u
a lo odamga makon qurmoq uchun zahm at
chekadi va ixtirolar qiladi
va uning kelmog‘i uchun yer, maxluqot va nabototni hozirlab q o ‘yadi.
Z o tan , shu tarzda o ‘z h alo katin i istaydi. M en shun day o d am n i
sevamanki, u yaxshiligidan intilish va toleni yasaydi. Z otan, u xuddi
mana shunday — o ‘z yaxshiligi uchun yashashni istaydi va boshqacha
umr kechirishni bilmaydi».
A lo odam to ‘g ‘risida esa N itshe quyidagicha fikrlaydi: «M en sizlarga
a lo odam to g risida ta ’limot keltirdim. Odam shunday bir xilqatdirki,
undan oshib о tm oq kerak. Siz undan o ‘tm oq uchun nim a qildingiz?
Shu damgacha barcha xilqatlar o'zidan yuqoriroq nedir bir narsa yaratdi.
Siz shu ulug to lqindan sachragan ko‘pik bo‘lib o ‘tirdingizmi? O dam dan
о
tish о rniga, tezroq boz yan a vahshiy hayvon tu sig a kirishga
oshiqdingizmi? A’lo odam — zam inning mazmuni. Birodarlarim , m en
sizga iltijo qilib, zaminga sodiq bo ‘ling va sizga yer uzra um id to ‘g ‘risida
www.ziyouz.com kutubxonasi
so‘zlayotganlarga ishonmang, o'zlari bilarmi, bilmasmi, baribir, ular
zaharlaguvchilar, deb ayturman... Chindan ham, odam — loyqa seldir.
Uni o ‘ziga yutib toza qilmoq uchun faqat dengiz bo‘lmoq kerak. Qarang,
men sizga a’lo odam to ‘g‘risida so‘zlayapman: U — o ‘sha dengiz, unda
sizning ulug‘ nafratingiz c h o ‘kib ketgay. ...U —
ch aqm o q , u —
telbalik!...»1.
Endi uchala odam turini tasaw ur qilib ko'raylik. Misol tariqasida
«Alpomish» dostoniga murojaat qilaylik. Oxirgi odamlar kichkina joydagi
kichkina issiq o ‘rinlari uchun Alpomishning o ‘g‘li Yodgorni xo‘rlagan
bakovul, U ltontozni xon ko‘tarib, uning dasturxoni sarqitlarini zavq
bilan kutib yashayotgan kichkina odamlar emasmi? Ular agar katta
harflar bilan yoziladigan «Muhabbat» so‘zining m a’nosini bilganlarida,
yulduzlar bilan aqalli biror tun so‘zsiz suhbatlashganlarida pastkashlik
qila olarmidilar? Nitshe ular haqida boshqa bir o ‘rinda maydalashib
ketgan
bunday odamlar, hukmronlikka layoqati boMmagan, noloyiq
shaxslarning muvaffaqiyatlari uchun yo‘l ochib beradi, ular buyruq
beradigan har qanday iroda kuchi oldida tiz cho‘kadilar, deydi.
Yaxshi odam -chi? Yaxshi fazilatli odam Qorajon emasmi? Qorajonlar
Alpomishning
kelishi uchun, yuzaga chiqishi uchun ham m a narsani
qilishga, kerak bo ‘lsa, jonini berishga tayyor. Alpomishlaming ularsiz
ro‘yobga chiqishi mumkin emas. Alpomishlar esa — zaminning mazmuni.
Shu sababli Nitshe ularni insoniyatning orzu-umidi deb ta ’riflaydi:
«Bizning mohiyatimiz — o ‘zimizdan yuksakroq mavjudotni yaratishdan
iborat. 0 ‘z chegaramizdan naridagi o'zimizni yaratish. Q achondir u
yerga maqsad, qutqaruvchi inson kelishi kerak. Xudo o ‘ldi, va bizning
istagimiz — a ’lo odam yashasin»2. Bunday odam oldida qonunlar bosh
egadi,
unda ham qonunchi, ham san’atkor omuxtalashib ketgan bo‘ladi.
D arajalar pillapoyasida inson egallaydigan o ‘rin u cheka olishi
m um kin b o ‘lgan iztiroblar bilan belgilanadi, deydi faylasuf. Buning
u ch u n , y a ’ni alo odam b o ‘lish uch u n inson a n ’anaviy axloqiy
qadriyatlardan kechishi kerak: shafqatli emas, shafqatsiz bo‘lishi lozim,
rost — bor-yo‘g‘i q at’iy am r, yolg‘on esa — hayotning doimiy yo‘ldoshi,
hatto sharti, har qanday fazilat nodonlikka, har qanday nodonlik fazilatga
Do'stlaringiz bilan baham: 
