Abdulla sher axloqshunoslik

1 Э т и ч е с к и е и с о ц и а л ь н о -п р а в е т в е н н ы е ф р а гм ен т ы и з д н е в н и к о в
Д остоевск ого. / / Тарасов Б.Н. «Закон Я» и «Закон любви». Серия «Этика» 5
/ 9 1 . М ., «Знание», 1991. С. 62.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

axloqiylik — ichki e ’tiqod bilan yakdillik, degan fikringizni ta n
olmayman. Bu bor — yo‘g‘i halollik, lekin axloqiylik emas, men uchun 
axloqiy namuna va ideal bitta — Iso. Aytingchi, u kofirlarni yoqqan 
bo‘larmidi? Yo‘q. Demak, kofirlarni o‘tda yoqish axloqsiz qilm ishdir»1. 
Dostoyevskiy nazdida axloqiylik har bir inson his qilgan go‘zallik va 
shu go‘zallik tajassum topgan idealdan iboratdir. Insonning xatti-harakati 
ba’zan halol bo‘lsa ham , lekin uning qilmishini axloqsizlik deb baholash 
mumkin, zero, m a’lum bir paytlarda o ‘z e ’tiqodiga amal qilgandan 
ko‘ra, unga amal qilmaslik insonning axloqiyligini belgilaydi.
Dostoyevskiy huquqiylikka emas, axloqiylikka e ’tiborni k o ‘proq 
qaratish lozimligini ta ’kidlaydi. Hakam fuqaroni mahkamaga tortar ekan, 
uning asl qiyofasini ko‘rmaydi. Zero, qonun insondagi barcha nozik 
tom onlarni qamrab ololmaydi. Shunday jinoyatlar ham borki, ular 
yerdagi hakam uchun q o ‘l yetmasdir. Yagona hakam insonning vijdoni, 
ya’ni uning botinida hukm chiqaruvchi Xudodir.
Shuni ham aytish kerakki, buyuk rus mutafakkir yozuvchisi bilan 
Nitshe qarashlarida ancha-m uncha yaqinlik bor. C hunonchi, N itshe 
Dostoyevskiyni hali o ‘qimagan paytlaridayoq unga ham ohang flkrlar 
bildirgan. Xususan, ikkala mutafakkirning sotsializm borasidagi qarashlari 
deyarli bir xil. «Sotsializm, — deydi Dostoyevskiy, — insonga nisbatan 
hurmatsizlikka asoslangan... Sotsialchilar insonni qaytadan dunyoga 
keltirm oqchi, uni ozod qilm oqchi, uni Xudosiz va oilasiz taq dim
etishmoqchi. Ular insonning iqtisodiy turm ushini zo'ravonlik bilan 
o ‘zgartirish orqali maqsadga erishish mumkin deb hisoblaydilar. Biroq, 
inson tashqi sabablardan emas, balki faqat ichki alm ashinuvlardangina 
o ‘zgarishi m um kin»2. Y ozuvchi-axloqshunos kom m unizm ni g ‘irt 
bem a’nilik deb ataydi. Chunki inson o ‘z shaxsini yo‘qotadigan, h atto
biror-bir ezgu tashabbusni amalga oshirish im konini ham undan tortib 
oladigan jamiyatda yashash mumkin emas.
Dostoyevskiy badiiy asarlarida qoniqmaslik o ‘tida yongan, ayni paytda 
ommadan ajralib qolgan yolg‘iz odamning fikr-o‘ylari va qalbini sezgirlik 
bilan, dadil tahlil etadi. Bunday odam qalbining q a’rida nafaqat yangi 
dunyo yaratish istagi — y o ru g 1, sururiy o rzu largina em as, balki