Abdulla Qodiriy O’tkan kunlar

20. ISTIQLOL DARDI 
Yetmish kunlik bir muhosaradan keyin uch ming sipohni bir yarim mingga tushurib, 
bir yarim ming sipohni Toshkand qo‘rg‘onlari ostida qurbon berib, Normuhammad 
qushbegi quruq qaytishg‘a majbur bo‘ldi. 
Bu yetmish kunlik qamal vaqtida Azizbekning sodiq fuqarolari bo‘lg‘an toshkandliklar 
aztahidil unga xizmat qilib, jonbozliq ko‘rsatib, nihoyat qipchoqlarni umidsiz Qo‘qong‘a 
qaytarishg‘a noil bo‘ldilar. Noil bo‘ldilar, ammo o‘zlari ham yaxshig‘ina bo‘lib qoldilar. 
Yetmish kunlik bir qamal, yetmish kunlik chetdan va eng ozi qishloqlardan munosabatni 
uzib turish, albatta Toshkandni bo‘ldirib qo‘yg‘an edi. Bu yetmish kunlik bir qamal 
Toshkandning hali yig‘ishtirib kira olmag‘an donlarini, ekinlarini yov qo‘lida qoldirdi. 
Savdo ishlari butunlay to‘xtab, savdogarlar zo‘r falokatka uchradilar. Kosib, faqir 
xalqning holi juda yomon edi: nonsiz, donsiz, kiyimsiz, suvsiz, alohozalqiyossiz bo‘lib 
eng oxirgi chekka yetkandagina qamal balosidan «yaltirasin, qaltirasin» muzaffariyat 
bilan qutildilar. Xalq o‘zining bu yetmish kun ichida tortqan mashaqqat va azoblarini 
qipchoqlar ustidan chalg‘an g‘alabasi bilan bir daraja yuv-di-da, kasbiga, ekin-tikiniga 
urinib ko‘rishni o‘yladi, to‘g‘risi o‘ylay ham olmadi... 
Azizbek, mundan keyingi Toshkandning mustaqil hukmdori Azizbek! Qipchoqlarg‘a 
chalg‘an g‘alabasi uchun ul terisiga sig‘maydir... Ul endi «Qipchoqlar Toshkandni olib 
qolsalar...» degan mudhish xavfdan qutilg‘an, ul endi Toshkand va atrofining xoni, 
xoqoni! Endi duxoba va atlaslar ustidagina o‘lturmoqqa qanoatlanmay o‘z sha’niga, o‘z 
qudratiga muvofiq tojlar, taxtlar yasamoqchi. O‘zining eski mahramiga ko‘ngli to‘lmay 
boshqa bir o‘yinchi, ashulachi, husndor bir mahram topmoqchi va o‘zining bu mashhur 
mahrami bilan yer yuziga (Turkiston va Buxoroga) dong‘, shuhrat chiqarmoqchi! 
Azizbek endi juda xotirjam’ edi. Qipchoqlarning qaytadan Toshkand ustiga kelishlarini 
ehtimol ham tutmas edi. Chunki o‘zining qipchoqlarg‘a bergan zarbasini ularga yuz yilsiz 
o‘ngg‘alish bermas, deb bilar edi. 
Hamma ish joyida, lekin bir narsagina ko‘ngilning ingichka yerini jarohatlaydir. 
Azizbek ko‘ziga hozir yorug‘ dunyo qorong‘u, bu qorong‘uliq ichida boyag‘i shirin 
xayollar, ishlatiladirgan toju taxtlar va boshqalar ko‘rinmay qoladirlar: yetmish kunlik 
qipchoq urushi ming turlik yo‘llar bilan yig‘ilg‘an xazinani barbod bergan, xazina 
qipchoqlar ustidan g‘alaba va istiqlol mastliklari yo‘lida qurig‘an, fuqaroning jon otib, 
qipchoqlarni qirib yo‘g‘ganlari uchun in’omlarga, ehsonlarga va oziq-ovqatlarg‘a qurbon 
qiling‘an. 
Mana shu edi Azizbekning ko‘z o‘nglarini qoron-g‘ulatadirg‘an jarohat! 
Bu ishning kengashiga emas, berilgan qarorni amalga oshirib berishlik uchun 
Yusufbek hojiga yigit yuborib, hozir uni to‘rt ko‘z bilan kutib o‘lturar edi. Nihoyat yarim 
soatlik bir kutishdan so‘ng Yusufbek hoji eshik ostidan ko‘rindi. Azizbek odatiy qarshilash 
yonig‘a bir navozish ham ilova qilib, hojiga yuqoridan joy ko‘rsatdi. Bu favqulodda 
navozish sababini o‘ylamoqqa hoji-ning vaqti yo‘q, chunki o‘zining qayg‘usi o‘ylashqa, 
fikrlashqa yetarlikdir. Ko‘zining oqu qorasi bo‘lg‘an Otabekning holi nima kechti, qorong‘i 
zindonlarda, rutubatlik, zax yer ostlarida ochlikdan, tashnalikdan, sovuqlikdan aziz 
ko‘kragini yerga berib jon berdimi-kin?— Zolim beklar, qonxo‘r hokimlar, rahmsiz 
jallodlar, mash’um dorlar va qo‘rqoq xalqlar orasida keksa otasini, mushtipar onasini 
ko‘ralmay dunyodan ketdimikin? 

---

O’tkan kunlar (roman). Abdulla Qodiriy