Abdulla qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

4.Shukur Xolmirzayev hikoyalarida inson ruhiyati masalasi

Shukur Xolmirzayevning “ Hayot abadiy” nomli hikoyasi uning boshqa hikoyalari ichida qahramon ruhiyati, uning hayolot olami yaxshi ochib berilganligi bilan ajralib turadi.

Ushbu hikoyaning bosh qahramoni - sovxozning bosh agranomi - Nodir Ro’ziqulov . U majlisda qattiq tanqidga uchraydi, uyga kelganida esa qaynonasi hovli- joy qilish kerakligini aytib , janjal qiladi. Shunday lavozimda ishlasa ham lapashang ekanini , haligacha tuzukroq uy- joy qilmaganini ta’na qiladi, qizini unga berganidan afsuslanadi. Nodir esa “ yoqmasa, qizingizni olib ketishingiz mumkin” - deydi. Shundan so’ng, uning xotini qizini olib, uyiga ketib qoladi.

Nodir jahl bilan ko’chaga chiqadi-yu , bor alamini ko’chadagi itdan oladi, buning uchun qo’shnisidan dakki eshitadi. Yana qaytib uyga kirib, qizchasining o’rniga qaraydi, sog’inadi. Shu payt behush bo’lib yiqiladi va behush holida o’ylay boshlaydi. U “ mana o’ldim, endi kim o’limimga kuyadi, kim bundan xursand bo’ladi, janozamda kim yig’laydi?” - deb o’ylay boshlaydi. U bir bir hamma narsani eslaydi va hayolidan o’tkazadi. Uni tanqid qilgan raisni, qo’shnisini, qaynonasi va xotinini eslaydi. Uning fikricha, u o’lganida kuyadigan yagona inson - u yordam bergan kampir.

Nodirjon chin dildan, halol ishlardi, ko’zbo’yamachilikni, poraxo’rlikni harom deb bilardi. Qaynonasi aytgan yo’l bilan uy- joy solishga vijdoni yo’l qo’ymasdi. Mana, oxir oqibat shunday xorlikda, kimsasiz holda o’lim topdi. Uning xotinini yana turmushga berishadi, o’zining o’rniga boshqa agronom tayyorlashadi, “o’lding- o’chding” deb uni hech kim eslamay qo’yadi.

Ana shunda… ana shundagina u hushiga kelib, boshini ko’taradi va xotinini olib kelish uchun ketadi.

Ushbu hikoya 1970- yilda yozilgan. Qahramonimiz Nodirjon bir lahza “o’zini o’ldirib” , butun hayotiga nazar tashlaydi. U o’zi bor bo’lgan va o’lganidan keyingi hayotni tasavvur qilib ko’radi, hech nima o’zgarmaydi, usiz ham odamlar avvalgidek yashayveradilar. Muallif bu o’rinda jahl bilan hech qanday natijaga erishib bo’lmasligini, inson faqatgina o’ziga ziyon yetkazishini uqtirmoqda.

Xulosa

XX asr o’zbek adabiyotida o’zining o’chmas izini qoldirgan, o’z asarlari bilan o’zbek adabiyoti rivojiga munosib hissa qo’shgan adib Shukur Xolmirzayev ijodi hali anchagina tadqiqotlarga muhtojdir. Adib hikoyalaridagi g’oyalar, o’zbek xalqining xarakteri, urf odat va an’analari _,

insoniylik, or nomus, vijdon, mardlik, jasorat kabilarning ulug’lanishi , qahramonlari orqali o’zining ko’rgan kechirganlarini ham ifodalashi kitobxonni o’ziga jalb etadi. Yozuvchining xoh qissasi , xoh romani, esselari yoki kichik bir hikoyasini o’qisangiz, also zerikmaysiz, boshlab qo’yib tashlab keta olmaysiz. Bu yerda gap syujetda emas, yoki voqealarning o’ta qiziqarli ekani yoxud uning janrida ham emas, siz bu asarlarda haqiqiy o’zbek kishisini ko’rasiz, tasvirlanayotgan kishini xuddi avvaldan tanigandek bo’lasiz, kimlargadir qiyoslaysiz. Shukur Xolmirzayevning mahorati ham shundadir balki : u hayotdan olib yozadi, siyqasi chiqqan mavzulardan chekinadi, asarlari orqali kitobxonga nimadir yetkazishga harakat qiladi.

O’zbek hikoyachiligini ustozi Abdulla Qahhordan keyin yangi bosqichga olib chiqqan ijodkor o’z ijodiy faoliyatida bir birini takrorlamaydigan obrazlar galeriyasidan foydalandi. Shukur Xolmirzayev o’ziga xos uslub egasi sifatida biryoqlamalikdan, bayonchilikdan qochdi. O’z so’zini ayta oldi va buni o’quvchiga yetkazib bera oldi.

Butun umri davomida izlanish , o’rganish va ijod bilan band bo’lgan ijodkorning o’z millatiga, Vataniga, xalqiga mehr - muhabbati uning asarlarida namoyon bo’ldi.

Ushbu kurs ishi orqali adib ijodi xususida quyidagi xulosalarga kelindi:

• 
  adib hikoyalarida insonga, uning ruhiyatiga xolisona yondashuv va milliy xarakterning aks etishi bilan boshqa ijodkorlardan ajralib turadi ;
  
• 
  u hikoyalarida shaxsni tasvirlashda ,xususa n, ruhiyat tasvirida milliylikka, mentalitetimizga to’g’ri kelmaydigan o’rinlarga yo’l qo’ymaydi;
  
• 
  boshqa yozuvchilardan farqli o’laroq, hikoyalarida izohlar keltirib o’tadiki, bu o’rinlarda kitobxon yozuvchi aytmoqchi bo’lgan fikrni to’la anglaydi (masalan, “To’p o’yin” nomli hikoyasi yoki “Quloq cho’zma” hikoyalarida shunday izohlar berilgan);
  
• 
  adib hikoyalaridagi qahramonlarning xatti- harakatlari , gap so’zlari va fe’l atvorini uyg’unlashtirishni taqozo etuvchi psixologik asoslash ayni paytda ijodkorning mahoratini ko’rsatadi. Uning qahramonlari ishonarli, rost tarzda tasvirlanganki, bu adibning haqiqatga, o’zligiga qarshi bormaganligi va o’ziga talabchan ijodkor ekanining isbotidir;
  
• 
  o’zbek milliy xarakterini, uning fe’l –atvorini , uning soddadil, mard , jasur qiyofasini, doimo birgalikda yashab, birgalikda qaror qabul qilishga moslangan tarbiyasi, hamjihatligini “O’zbeklar”, “O’zbek bobo”, “Ozodlik” kabi hikoyalarida haqqoniy tarzda aks ettirgan;
  
• 
  hikoyalari orqali kitobxonni mulohaza yuritishga, fikrlashga va albatta xulosa chiqara olishga undaydi.