Abdulla qodiriy nomidagi toshkent davlat madaniyat instituti barno G‘aniyeva kutubxona kataloglari

Abu Nasr Farobiy
Abu Nasr Farobiy (873-950 yillar) o‗rta asr
sharoitida barcha ma‘lum bo‗lgan fanlarning birinchi va
eng mukammal tasnifini yaratdi. Uning lotin tiliga
tarjima etilgan ―Ilmlarni kelib chiqishi va tasnifi‖
(arabcha ―Ixso al-ulum‖) risolasida ― Ilmlar bir-biri
bilan uzviy bog‗liq holda va o‗zaro yaqin
munosabatdadir‖ degan fikrni bildiradi.
Mazkur kitobda Farobiy barcha fanlarni besh yirik guruhga ajratadi.
1.Til haqidagi ilm . Bu ilm yetti bo‗limdan iborat .
2. Mantiq ilmi.
3. Matematika. Bu ilm yetti bo‗limdan iborat: arifmetika, geometriya,
optika, yulduzlar haqidagi ilm , musiqa ilmi ,vazn haqidagi ilm, mexanika.
4. Tabiiy va ilohiy bilimlar.
5. Shaharni boshqarish haqidagi ilm, huquqshunoslik. Farobiy bilimlarni
amaliy: (kasb,xunar) va nazariy: (fan) qismiga bo‗ladi. U arifmetika,
geometriya, astronomiya va musiqani tarbiyaviy fan deb ko‗rsatadi. Farobiy
til, grammatika va mantiqni birinchi fanlar qatoriga qo‗yadi. Chunki insonni
o‗z fikrini boshqalarga bildirishida va boshqalar fikrini aniq tushunib
olishda bularga e‘tibor berish zarur deb hisoblaydi.
42
Abu Abdullax al-Xorazmiy
Abu Abdullax al-Xorazmiy (vafoti 997)
o‗sha davrda yuqori darajada rivojlangan fanlarni
ma‘lum tartibga tushurish va tasnif qilishni o‗z
oldiga vazifa qilib qo‗yadi.
Uning bizga yetib kelgan ―Mafotih al -
ulum‖ ўziga xos qomusiy asar bo‗lib, o‗sha
davrdagi dеyarli hamma fan sohalarini o‗z ichiga
qamrab olgan. Muallif O‗rta asarlardagi har bir
ilm mazmunini sharhlash yo‗li orqali tushuntirib bеradi. Olim ilmlarni ikkiga
bo‗lib, ularga ―arab – sha'riy‖ va ―arab bo‗lmagan‖larga ajratdi. ―Mafotih al -
ulum‖ (―Ilmlar kaliti‖) asarida fanlarni ikki qismdan iborat qilib tuliib,
birinchi qism shariat va u bilan bog‗liq arab ilmlariga, ikinchi qism esa arab
bo‗lmagan, ya‘ni yunonlar va boshqa xalqlar ilmlariga bag‗ishlanadi.
Abu Abdullax al-Xorazmiy, Arastu va Abu Nosir Farobiylar kabi fanlarni
ikkiga, ya‘ni nazariy va amaliy qismlarga bo‗ladi. Nazariy qism esa o‗z
navbatida uchga: fizika, matematika va metafizikaga bo‗linadi. Bu bo‗linish
modda va shaklning o‗zaro munosabatiga asoslanadi. Shuning uchun fizika
Xorazmiy ta‘kidlashicha ―element va moddaga ega bo‗lgan narsalarni
o‗rgatuvchi‖ fandir. Fizikaga olim fikricha tibbiyot, meterologiya, kimyo,
mexanika kiradi.
Faylasuf Abu Abdullax ilmlar tasnifini umumiy holda quyidagicha
bo‗ladi:
I. Arab bo‗lmagan ilmlar (yunon va boshqa xalqlar):
1. Nazariy falsafa.
a) Tibbiy ilmlar – tibbiyot (tib, samoviy hodisalar – ob-havoni
aniqlash, mineralogiya, alkimyo, mexanika) –quyi;
b) Riyoziyot ilmlari (arifmetika, handasa, ilm an-nujum, musiqa) –
o‗rtanchi
c) Ilohiy, ya‘ni metafizika – oliy ilm;
43
d) Mantiq
2. Amaliy falsafa.
a) Ahloq – etika (odamni boshqarish)
b) Uyshunoslik (uyni boshqarish)
c) Siyosat (shaharni, mamlakatni boshqarish)
Olim tarafidan ilmlarni alohida-alohida o‗rganish esa ularni diniy ilmga
bog‗liqlikdan ozod qiladi. Abu Abdullax al-Xorazmiy o‗z tasnifida o‗sha davr
an‘anasi, ya‘ni ilmlarni ikiga bo‗lishni qo;llab-quvvatlab, sh‘ariy va falsafiy
ilmlarga ajratadi.
Birinchi guruhga Xorazmiy quyidagi fanlarni kiritadi:
1. Fiqh, musulmon qonunshunosligi.
2.Kamol , ya‘ni islom ilohiyotchilik ilmi.
3.Sarfu nahv – gramatika.
4. Mahkamada ish yuritish ilmi .
5. Sheriyat va mezon ilmi (metrika).
6.Tarix, ya‘ni xronologiya ilmi.