Abduhamid nurmonov

N azorat  savollari
1.  Bocluen  de  Kurtene  lingvistik konsepsiyasi qanday falsajiy asosga suyanadi?
2.  Boduen  lingvistik  ta 'limotining ntuhini jihatlari  nimalardan  iboral?
3.  Boduennmg fonema  haqidagi  qarashlari  qanday?
4.  Boduenning  morfema  haqidagi  qarashlari  qanday ?
5.  Boduen  kogerent,  divergent,  korrelativ,  korrespottdent  atamalari  orqali 
qanday  tushunchalarni  ifodalaydi?
6.  Boduen  de  Kurtenening  tilshunoslik  tarixida  tulgan  o'rni  qanday?
25
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

F.  de  S O S S Y U R   -   ST R U K T U R  
T IL S H U N O S L IK N IN G   A S O S C H I S I
Dunyoda  ajoyib  voqealar  ko‘p.  «Umumiy  lingvistika  kursi» 
kitobi  ham  ana  shunday  ajoyibotiardan  biridir.  Uning  ajoyibligi 
shundaki,  kitob  F.de  Sossyur  nomi  bilan  nashr  qilingan  bo‘lsa 
ham,  lekin  bunday  kitobni  yozish  va  nashr  qilishni  u  hayohga 
ham  keltirgan emas.  Bu  kitobni  F.de  Sossyur nomi bilan chiqargan 
va  unga  dunyo  miqyosida  mislsiz  shuhrat  olib  bergan  kishilar 
shogirdlari  Sh.  Balli  va  A.  Seshelardir.
Bu  ikki  zot  o ‘z  ustozining  nomini  dunyo  tilshunosligi  tarixida 
yuqori  cho'qqiga  olib  chiqishga  m usharraf bo‘lishiari  bilan  birga, 
ustozlarga sadoqat  namunasmi  ko'rsatdilar va shu sadoqatlari  bilan 
jahon  ilmiy jamoatchiligmi  lol  qoldirdilar.
Aslida  F.de  Sossyur  1907—1911-  yillarda  Jeneva  universitetida 
«U m um iy  lingvistika  kursi»  bo'yicha  uchta  kursga  m a'ruzalar 
o ‘qiydi.
F.de  Sossyurning  m a’ruzalari  shu  qadar  m azm unan  boy  va 
m undarijasi  yangi  ediki,  tinglovchilar  unga  lol  qolardilar.  F.de 
Sossyur  vafotidan  bir  yil  o'tgandan  so ‘ng,  shogirdlari  Sh.Balli 
va  A .S e sh e la r  1907—1911-  y illa r  d a v o m id a   F .d e   S o ssy u r 
m a’ruzalarini  tinglagan  talabalarnm g  konspektlari  asosida uning 
m a’ruzalarim   kitob  holida  nashr  qilishni  hayollariga  keltirdilar. 
N atijad a  t o ‘qqiz  kishining  konspektini  to p d ila r  va  ana  shu 
konspektlar asosida  F.de  Sossyur  m a'ruzalarini  tiklashga  harakat 
qildilar.  Ana  shunday  harakat  tufayli  1916-  yilda  F.de  Sossyur 
nomi  bilan  bu  asar  dunyoga  keldi.
M ashhur  tilshunos  E .B envenist  tilshunoslik  taraqqiyotini 
falsafiy,  qiyosiy-tarixiy  davrlarga  bo‘lar  ekan,  F.de  Sossyurning 
ushbu  kitobining  nashr  etilishi  natijasida  lingvistika  tarixida  yangi 
davr boshlanganini  ta'kidlaydi.  Bu davr  lingvistikasining o ‘ziga  xos 
xususiyati  shundaki,  uning  o'rganish  obyekti  til  falsafasi  ham , 
grammatik  shakllarning  tarixiy taraqqiyoti  ham  emas,  balki  tilning 
im m anent  realligi  hisoblandi.  Natijada  lingvistika  formal,  qat'iy, 
sistematik  fanga  aylanishga  intildi.1
1 Eeneemtcm  3.  06man 
j in n rB H C T H K a . 
— M.,  1974, c.  23.
26
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Fcrdinand  dc  Sossyur  tilshunoslik  tarixining  uch  taraqqiyot 
bosqichini  ko‘rsatadi.‘
Tilshunoslik  tarixining  ilk  davrini  «grammatika»  davri  deb 
nom laydi.  Bu  davr  tilshunosligi  yunonlarda  shakllanib,  Fran- 
siyada gullab-yashnaganligini  ta'kidlaydi.  Bu  tilshunoslik  asosan 
m antiqqa  tayangan  b o ‘lib,  tilning  o ‘ziga  xos  xussiyatlarini  ilmiy 
asosda  obyektiv  ravishda  yoritib  berishdan  uzoqda  edi.  Uning 
maqsadi  n o to ‘g‘ri  shakllardan  to ‘g ‘ri  shakllarni  farqlash  bilan 
cheklangan  edi.
Ikkmchi  davri  «filologiya»  davri  sanaladi.  Garchi  «Filologiya» 
maktabi  Aleksandriyada  Kam  mavjud  bo ‘lgan  b o ‘lsa-da,  lekm  bu 
atam a  ko'proq  1777-  yilda  Fridrix  Avgust  Volf  tom onidan  asos 
solingan  va  shu  kungacha  davom  etayotgan  ilmiy  yo'nalishga 
nisbatan  qo'ilaniladi.  Bu  yo‘nalishda  til  yagona  o ‘rganish  obyekti 
hisoblanmaydi.  U  o ‘z  oldiga  matnlarrri  izohiashni  asosiy  maqsad 
qilib  qo'yadi.  Bu  asosiy vazifani  hal  etish  adabiyot  tarixi,  xalqning 
maishiy  hayoti  va  sotsial  masalalar bilan  ham  shugTillarrishga  olib 
keladi.  Filologiya  yo ‘nalishi  ham m a  joyda  o'zining  tekshirish 
metodini  —  manbani  tanqidiy  o ‘rganish  metodini  qo ‘llaydi.  Faqat 
turli davrlarga oid matnlarni o ‘zaro qiyosiy o'rganganda, eski yozma 
manbalarda  mavjud  bo ‘lgan  tushunilishi  qiyin  so‘zlar  izohida  yoki 
maMum  muallifning individual uslublni yoritish  lozim bo‘lgandagina 
lingvistika  masalalariga  murojaat  qilingan.
Sossyurning  ta ’kidlashicha,  bunday yo‘nalish  tarixiy  lingvistika 
uchun  yo‘lni  tozalab  bergan  boTsa  ham ,  lekin  uning  bir  muhim 
kamchiligi  mavjud  edi.  U  ham  boTsa,  yozma  nutqqa  qullarcha 
sajda  qilgan  holda,  jonli  tilni  unutib  q o ‘ydi.  Burring  ustiga  ular 
asosan  yunon  va  lotin  obidalariga  qiziqish  bildirdilar.
Frans  Boppning  1816-yilda  «Sanskrit  tilida  tuslanish  sistemasi 
haqida»  asarining  dunyoga  kelishi  bilan  tilshunoshkning  uchinchi 
davri  boshiandi.  F.Bopp  bu  asarida  sanskrit  tilini  yunon,  lotin  va 
boshqa Ovro‘pa tillari bilan  bogTab turuvchi  munosabatlarni  ochib 
berdi.  Lekin  F.Boppga  qadar  Kam  bu  tillar  o ‘rtasidagi  o'xshashlik 
ingliz  sharqshunosi  Djons  tom onidan  bayon  qilingan  edi.  Lekin 1
1  Cocciop  0.de.  Kypc  o6mefi