Abduhamid nurmonov

namoyon  bo'ladi.  Bir  o ‘rinda  fonem a  so ‘zning  tovush  tom oni 
antropofonik  xususiyatlar  umumlashmasi  deb  qaralsa,  boshqa 
bir  o'rinda  «antropofonik  belgilar  um umlashm asi»,  «tovush 
tipi»,  bevosita  sezgi  a'zolarimizga  ta’sir  qiluvchi  real  tovush- 
larning  «qo‘shimcha  belgilaridan  tozalangan  umumlashmasi» 
sifatida baholanadi.
Boduen  de  Kurtenening  fonema  haqidagi  qarashlarida  uning 
quyidagi  m uhim   belgilariga  e ’tibor  qaratganligi  m a'lum   b o ‘ladi: 
1)  fonemanmg  murakkab  birlik ekanligi;  2)  uning  eng  kichik birlik 
(xususiyat)lardan  tashkil  topishi;  3)  eng  kichik  birliklardan  tashkil 
topgan  butunlik  sifatida  tilda  yaxlit  holda  funksiyalashishi;  4)  eng 
kichik  birliklardan  tashkil  topgan  fonem aning  til  sistem asida 
munosabatlar (korrelatsiya)  a ’zosi sifatida yashashi;  5)  fonemaning 
bevosita kuzatishda berilgan tovushlarning lingvistik umumlashmasi, 
abstraksiyasi  ekanligi;  6)  fonemaning  real  ko'rinishi  uning  antro- 
pofonik  (artikulatsion-fiziologik)  tabiatining  nam oyon  bo'lishi 
ekanligi.
Shunday  qilib,  Boduen  de  Kurtene  ilmiy  faoliyatinmg  Qozon 
davrida fonema real talaffuz qilinuvchi  tovushlarning abstraksiyasi, 
modeli,  invarianti,  qurilma  (konstrukt)  sifatida  baholanadi.
XIX  asrning  90-yillarida  u  fonem anm g  bevosita  kuzatishda 
to v u sh iar  orq ali  nam o y o n   b o 'lu v c h i,  lekin  o ‘zi  k u zatish d a
23
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

berilmagan  mavhum  hirlik  ckanligini  yana  ham  aniqroq  bayon 
qiladi.  «Fonema»  deb  nomlangan  maqolasida  «tovushning  psixik 
ekvivalenti»  ekanligini  t a ’kidlaydi.  1917-yiIda  nash r  etilgan 
«Tilshunoslikka  kirish»  asarida  fonema  inson  psixikasida  barqaror 
mavjud bo ‘Igan  tovush  tasavvuri,  so ‘zlovchi  ongida yashovchi model 
sifatida  izohlanadi
Shunisi  xarakterliki,  Boduen  asarlarida  fonema  goh  so‘zlovchi 
ongida  tovushlarni  umumlashtirish  natijasida  hosil  bo‘lgan  ideal 
m ohiyat  sifatida,  goh  ilm iy  m avhum lashtirish  (abstraksiya), 
lingvistik  modellashtirish  natijasi  sifatida  izohlanadi.
B oduen  fonologik  nazariyasining  y an a  b ir  m u h im   jih a ti 
fonem aning  morfologizatsiyasi  va  semasiologizatsiyasidir.  Y a’ni 
fonem ani  morfologik  qurilishdagi  va  m a’no  farqlashdagi  vazifasi 
nuqtayi  nazardan  o ‘rganishdir.
Boduen  de  Kurtenc  til  birligi  sifatida  fonemani  ajratish  bllan 
birga,  uni  o'rganuvchi  tilshunoslikning  alohida  bo ‘limi  bo ‘lgan 
fonologiyaning  ajratilishi  lozimligini  bayon  qildi.  Uning  fikricha, 
fonologiya fonemalarning ma'noli birliklar hosll qilishdagi vazifalarini 
o'rganadi.
B oduen  de  K urtene  fo n em alarn in g   m orfem alarni  m oddiy 
to m o n d a n   s h a k lia n tirish   fu n k siy asig a  e ’tib o r  b e ra r  e k a n , 
fo n etik   qurshovda  u larn in g   o 'z a ro   t a ’siri  m asalasi  d iq q atin i 
ja lb   e td i.  N a tija d a   y o n d o sh   to v u s h la r   o ‘r ta s id a   sa b a b iy  
b o g ‘lanish  m avjudligi,  shuning  u ch u n   u lar  o 'z a ro   tobelanish 
va  farq lan ish   m u n o sab atid a  b o ‘lishini  t a ’kidlaydi.  N atijad a 
u,  b ir  to m o n d a n ,  ko g eren t