Abduhamid nurmonov

I.A.  Boduen  de  Kurtenening 
tilshunoslikka  qo‘shgan  xizmatlari
Garchi  tilshunoslik  tarixida  til  va  nutqni  farqlash  F.de  Sossyur 
nomi  bilan  bogMiq  boMsa  ham,  aslida  unga  qadar  bu  farqlanish 
Boduen  asarlarida  bayon  qilinganining  guvohi  boMarniz.
M ashhur  tilshunos  V.Gum boldt  til  va  nutq,  ergon  va  energiya 
o ‘rtasidagi  antinom iyalarni  ajratgan  edi.  Boduen  de  K urtene 
V.Gumboldtning  ana  shu  g‘oyalarini  rivojlantirdi.
Avvalo,  u  o ‘sha  davr  tilshunosligi,  xususan,  qiyosiy-tarixiy 
tilsh u n o slik   u c h u n   h u k m ro n   boMgan  q iy o siy -ta rix iy   ta h lil 
u su lig a  statik   ta h lil  u su lin i  q a ra m a - q a rs h i  q o ‘yish  b ila n  
birgalikda,  uning  qiyosiy-tarixiy  tahlil  usulidan  ustun  boMishi 
lozim ligini  ta 'k id la d i.  Bu  bilan  XIX  asr  lingvistik  taMimotida 
burilish  yasadi.
Boducn  dc  Kurtene  fikriga  ko‘ra,  til  mexanizmini  yoritishda, 
til  sistcmasini  tahlil  qilishda tarixiy qiyoslashdan  ko‘ra statik metod
21
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qulay imkoniyatga ega.  Chunki  til sistemasi  tilning turg'un  holatini 
taqozo etadi.
Boduenning  bu  fikri  tilshunoslik  uchun  juda  muhim  bo‘lishi 
bilan  birgalikda,  F.de  Sossyurrring  sinxroniya  bilan  diaxroniyani 
farqlash  zarurhgi  haqidagi  qarashlari  bilan  hamohang  edi.
B oduen  tilnfng  statik  va  dinam ik  holatini  farqlar  ekan,  til 
statikasi  uning  dinamikasidagi  muayyan  bir  holat,  dinamikaning 
elem en ti  ekanligini  t a ’kidlaydi.  U ning  fikricha,  til  uzluksiz 
harakatdadir.  Til  statikasi  uning  dinam ikasining  xususiy  holati 
sanaladi.
Shuni  ta'k id lash   lozim ki,  B oduen,  bir  to m o n d an ,  tildagi 
tenglik,  tin ch   holatlik  q o n u n in i,  ikkinchi  to m o n d an ,  tilning 
tarixiy  harakatlanishi  q o n u n in i  ajratgan  holda,  tilning  birinchi 
h o la tin i  o ‘rg a n ish   s ta tik   ta h lil  v a zifasi,  ik k in c h i  h o la tn i 
o ‘rganish  esa  tilni  tarixiy  tadqiq  etishning  vazifasi  ekanligini 
ta'kidlaydi.
Til  sistemasi  uning  b arq aro r  tu rg ‘un  holati  bilan  bog‘liq 
ekanligini  bayon  qilish  bilan  birga,  diaxron  tahlil  jaray o n id a 
ham   tiln in g   sistem aviy  tab ia tin i  e ’tiborga  olish  lozim ligini 
k o ‘rsatadi.
B o d u en n in g   statik a  va  d in am ik a  haqidagi  qarashlari  til va 
nu tq   o ‘rtasidagi  zid lan ish n in g   ajratilishiga  zam in  yaratdi.  U 
n u tq iy   faoliyat  til  va  n u tq   o 'rtasid ag i  m u n o sab at  birligidan 
ta s h k il  to p is h in i  his  q ilg a n   h o ld a ,  til  va  n u tq n i  o ‘z aro  
farqlashga  harakat  qiladi.  O lim ning  ta ’kidlashicha,  til  sistem asi 
un in g   m odel  sifatida  tasavvur  q ilin ish id ir.  M odel  esa  uning 
bevosita  n u tq iy  ja ra y o n d a   nam oyon  boMishlga  q aram a-q arsh i 
q o ‘y ila d i.  N u tq iy   n a m o y o n   b o ‘lish   p six o lin g v istik   ta h lil 
asosida  izohlanadi.
B oduen  de  K urtene  lingvistik qarashlaridagi  ikkinchi  m uhim  
jih a t  tiln i  belgilar  sistem asi  sifatida  tushunishdir.  U  lingvistik 
b elgining  xarakterli  to m o n i  sh artlilik   va  erkinlik  ekanligini 
t a ’kidlaydi.  B oduenning  fikricha,  til  «o‘zaro  xilm a-xil  m uno- 
sabatda bo ‘lgan bir qancha tasodifiy simvollar»dan tashkil topadi. 
Bu  simvoilarga tabiatan  «zaruriylik,  bevositalik va o ‘zgarmaslik» 
xos  em as.  U lar til  sistem asida  «zidlanish  va  farqlanish»  asosida
22
www.ziyouz.com kutubxonasi

---