A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Astarkhjml.lann ^{Khorezmde 1 7}- as,rda «Yadigâr Ş.ban» Oğul-
Khorezrp Kazak ^{arı es}^^ls^ hâkimdiler. 1620 den 1687 yılma
*■ c* * kadar Arab Mehmed Han ve oğulları İsfendiyar ve^- Kaşgar o »ya sı „ . _ ^J
Hayatına Tesiri *~*^{an ve} Ebülgazi Bahadur Han her biri yirmi, yirmi birer yıl, Ebülgazinin oğlu Enüşe yirmi dört yıl hükümet sürdüler. Khorezmdeki özbekler bu asırda eşkıyavari bir hayat geçiriyorlardı. Yaptıkları iş, İrana ve Bukharaya akından ibaretti. Khorezmde yerleşen Özbeklerle, «Özboy» kuruduktan sonra Khorezme göçüp gelen Türkmenler arasında daha ozaman toprak kavgası başla­mıştı. Gençliğini İranda geçiren istidatlı Ebülgazi Han ( 1 643-1 663) ve oğlu Enüşe (1663-1687) türk tarihine ait mühim eserler bırakmış­lardır. Bununla beraber her ikisi de kervan basar, Bukhara Özbekleri- ııin ve hanın herhangi bir taraftaki seferde bulunmasından istifade ede­rek orasını yağma ederlerdi. Bunlar şehirli Bukharalıları kadın gibi gö­rürler, askerlik hususunda onlara kat iyyen ehemmiyet vermezlerdi. Enüşe ve Subhan-Kulı zamanında Deşt-i Kıpçak'tan birçok yeni uruk­lar geldi. Zerefşan havzasında bulunan Kıpçak ve Kıtaylar o cümleden­dir. Enüşe Han yeni gelen uruklar ve Şıban oğulları tarafından Kho- ıezmden göçürülen «Ürgencî» Özbeklerinin yardımıyla Bukhara, Se- merkand ve Şehrisebzi az bir zaman için ele geçirmişti. Enüşenin «si-" pehsâlâr» ı (Bek-Kulı Beğ) Mangıt uruğundan idi. Bu uruk aynı zamanda Subhan-Kulı yanında da mühim rol oynuyordu. ^Fakat Subhan- Kulı Han uruklar arasındaki anlaşmamazlıktan istifade ederek, 1887 de Khorezmi kendi nüfuzu altına aldı ve ülkeyi uruk başkanlarına bö­lüştürdü. Bu durum, 1702 yılma kadar sürdü.
Kaşg&rda Türk şehyleri «Khocalar» (Apak Khoca), hükümeti Çağatay hanları elinden almak için kavgaya giriştiklerinde, hükümet merkezi Yarkendde bulunan Kaşgar hanı Mehmed Emin Han da aynı
— 15b —
yıllarda Subhan-Kulı Hana başvurarak tâbiiyetine kabul etmesini iste­di; Subhan-Kulı adına hutpe okutup sikke bastırdı ^no). 1693 yılında
Kazak hanlarından «iris Han» Fergane ile Kaşgar arasında dağlarda yaşıyan Kırgız beğleriyle ve khocalarla (Apak la) ittifak ederek Fer- ganeyi ele geçirmek istedi. Kırgızlar «Endıcan» ı almışlardı. Khocend hâkimi Rahim Beğ Yüz ve Subhan-Kulı*nm askerleri bunları yaman bir bozgunluğa uğrattılar. Fergane tamamen Astarkhanlılara tâbi olup kal­dı (orası ufak uruk başkanları ve Ferganenin şimalindeki«Cadık» adlı yerde yaşıyan «khocalar» tarafından idare olunuyordu). Taşkend ve Sır Derya havzasına malik olan Kazak hanları da Subhan-Kulı nın yük­sek hâkimiyetini kabul ediyorlardı. Subhan-Kulı’nın Khoc.enddeki umu­mî valisi «Rahim Beğ Yüz» ün nüfuzu, hanın vak*anüvisi olan Mır Muhammed Emin Bukhârî’nin tâbiriyle «Uluğ Taq ve Kiçi Taqa», yani Orta Kazakistan sırtlarına kadar yürüyordu. 1695 te Doğu Bukharada Hisar tarafındaki isyanları yatıştırmak için « Rahim Beğ Yüz » Deşt-i K:pçaktan pek çok asker getirmiş ve onların yardımlarıyla isyanı baş­armıştı. Böylelikle 1 7. nci asrın sonunda Khorezmden Kaşgara, «Uluğ Yaq tan Hindügûşa kadar bütün Türkistan resmen Subhan-Kulı Hana tâbi olarak bir idare altında birleşmiş gibiydi. Elbette bu yalnız bir ısmî tâbiiyetten ibaretti. Subhan-Kulı Hanın pek uzaklarda nüfuz ve hâki­miyeti görülmekle beraber, Bukhara etrafındaki ufak isyanları bastır­maya kule kuvveti yetmiyordu. Bir gün büyük bir imparator, Özbek ,, _;m kaır: arasındaki ufak geçimsizlikleri bile yatıştıramıyan zayıf bir
mmem.> ( «biv») olarak kalıyordu. Kendisine resmen tâbi sayılan Ka­yık hanı 'Tevke Han», 1693 yılında Semerkand vilâyetindeki Kıpçak, Khıtay ve Uvgur uruklarıyla olan «barımta» kavgalarını halletmesi için başvurduğunda, Subhan-Kulı Han uruklara sözünü geçiremedi. Tevke i-[an da 5 000 kadar askerle Semerkand vilâyetine girip Subhan-Kulı ya tâbi /erleri yağma edip uruklarla çarpıştı.
Khorezmde «Aral»" halkı (bunlar «Karakalpak» lardan ibaretti \ e ( radaki bir takım «Başkurt» 1ar da buna dahildi) Subhan-Kulı ya Lûbi olmayıp, kendilerine Çingiz oğullarından «Kalender Sultan», sonra «Tcbıırçuk Sultan»! han edindiler. Subhan-Kulı Han Badakhşan m îr: aı (/sini Çağataylardan «Emir Yar Beğ» e vermişti. 1693 te o da isyan edip. han. isyanı bastırmakla meşgul oldu. Özbeklerin en kalabalık veri Semerkand havalisi idi. Bundan dolayı burası Bukharalı Mır Mu-
ns») Mır Muhammed Emîn-i Bukhârî, «Târilch-i Subhan-Qulı Khan». Pa- 11/ nüshası, Suppl. Pers. 1548, vr. 14 ve Tdrikh-i Mucjîm Khânî, hususî kütüpha­nemdeki türkçe-si. s. 23. i
nammed Emin in sözüne göıe, hana en az itaat eden bir yer sayılıyor­du. Oğlu Übeydullah zamanında Balkh’taki Katagan beği Mahmud ( 1707 yılı) isyan etti ve mesele hanın buradaki iç işlere karışmaması şartıyla «hana tâbi olmak» şeklinde barışla halledildi.
O