A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Mâverâünnehri* işgalden önce Özbeklerin dili, Kazak ve Nogay lehçesrjd^TTnrdîrT)zân^ e yazılan coğrafî isimleri (meselâ
«Tarîkh-i Abulkhayır Khanî» de görülen şu kelimeler: «Citıser calqm», «Taraqtı», «Qaymdı») tamamen nogayca ve kazakçadır. Fakat Khorezm ve Mâverâünnehre yerleştikten sonra oralarının eski sekenesi olan «Kent Türkleri» yle sıkı karışma neticesinde, yavaş yavaş dil hususunda da onların tesirine düşmüşlerdir. Bununla beraber, yukarı Sır Derya kıyı­larına yakın yerlerde, Cızak, Nurata, Şimalî Khorezm, Şarkî Bukharada ve Karşı çölünde yaşıyanları, bugüne kadar eski lehçe hususiyetlerini saklamışlardır. Kelimelerin orta ve sonundaki «gh», «g» sesleri «v» ve «y» ye, «1» ve «n» sesleri de «d» ye, kelime başındaki «y» «c» ye
münkalip olmak hususiyetlerini muhafaza etmişlerdir («ötagh», «tagh», «yagh», «kigiz», «tig» kelimeleri yerine «otav» , «tav», «cav»;, «kiyiz» ; «tiy» demek gibi). Bu husus bazı, yerlerde Kent Türklerine ve hattâ bazı Taciklere de tesir etmiştir. Mef’ulü ileyhte «gh» , «g» ve mefîulü fihte «y» , «d» sesleri yerine, eski Şaybak Han ve Ebulgazı Han m eserlerinde tesadüf edildiği gibi, kıpçakça «n» kullanılması bazı yerlerde muhafaza edilmiştir («atasıga» yerine «atasına», «qalasıda» yerine «qalasmda» demek gibi). Son zamaıdarda, bilhassa 1924 yılın­da Türkistan idari taksimatı uruk gurupları taksimatına göre yapıldığı zaman, Mâverâünnehrin eski medenî Kent Türkleri de «Özbek» adını kabhTittiler^ ve belki bugün bu adı taşımakta fazla taassup gösterenler de bunlardır. Şöyle, ki eğer «Özbek» ismi böyle bir Umumî mâna alırsa

1. 
   ’ !
   

i ■
etnografya tetkikatmda Altın Ordadan gelen Şıban özbekleri için «Uruğlı Özbek», Mâverâünnehrin eski medeni Türkleri için de «Kent Ozbeki» demek gibi ıstılahlar kullanmak icap ederdi (bk. Türkiyat Mecmuası, II, 606). Türkistanm medenî Türklerinin eski zamanda ken­dilerine nispetle aşağı ve barbar saydıkları Özbeklerin adını uruk adı olarak kabul etmelerinin, Türkistanm yeni etnik teşekkülâtmda tesiri olması da mümkündür. Şimdiden şehirli Özbek münevverleri İran tesi­rindeki eski şehir esatiri yerine, Uruğlı Özbek halk edebiyatını öğren­meğe başlıyorlar. Bu elbette «Uruğlı Özbek» lehçe hususiyatmm, bir taraftan şehirli «Kent Türk» lehçesine tesirini mucip olacağı gibi, boz­kır Özbekinin eski hakikî «Özbek» hususiyatmm yeniden yaşatılmasına da sebep olabilir.
Kent Türkleri
Bizim «Kent Türkü» tesmiye ettiğimiz eski medenî Türkler, Mo­ğol çağında ülkelerini idare eden «Çağatay Han» ve oğullarına nispetle «Çağatay dili» denilen edebî dile yakın bir lehçenin muhtelif şivelerin­de konuşurlar. Batı ve Doğu Türkistanm bütün şehir ve kasabalarında, 1 aşkent, P ergane, Kaşgar, Küça, Turfan ve Kulca vilâyetlerinde otu­rurlar.
Kent Türklerinin türkistanm medenî ülkelerine asırlardanberi ya- Aslı ve Menşei ^va$ ^^ava? o^eÜp yerleşmekte olan muhtelif uruk mümessillerini muhtevi bulunan bu Türkler, daha milâddan Önceki devirlerde köy ve şehir mânalarını ifade eden «kent» ve «bahq» kelimelerini ve devletin merkezî teşkilâtı, hükümet mâna­sıyla «erk» kelimesini kullanmış olan «Şu» (eski çin menbalarmca: «Su» yahut «So»), «Saka», «Türk», «Usun» kavimlerinden çıkmış­lardır. En eski zamanda «Türk» adını taşıyan «Çu» ve «Işık Göl» Türkleri, «Türk» , «Türgiş» , «Ezgiş» , «Çigil» , «İIaq» , «Barsghan» , «Tün», «Arghu», «Çumuk» (Çümük) gibi kavimler bunların esas un­surudur. Bununla beraber İran destanı efsanevî devirlerin Iran-Türk hududunda Türk önderleri sıfatiyle Karlık «Khallukh)Iardan bahseder, ki Balkh yanında Amu Deryayt geçerken bunların ülkesine geliniyor- muş ²⁴) ve oradan Talaş mıntakasma kadar bunların ülkesi olmuş imiş²⁵). Bununla beraber bu rivayetlerde Semerkandî ve Bukhara ya­nında Râmitân şehrini bina eden ve çin medeniyetinin hâmili olarak tasvir edilen Afrâsyâbın, oğlu Ercasphn ve maiyyetlerinin mensup ol-
-^>4) Firdevsî, ed. Mohl, IV, 378:y 694: çh. £^*3
^2u) Yine orada, s. 548:. 33*/, c^3-
dukları kavim sıfatiyle «Türk» yahut «Türk-Çigil» zikrediliyor ^2G), ki bunlardan burada, İrana karşı sefer vaktinde, yüz bin kadar asker çıka­rılmış imiş-⁷). «Karlık» ve «Türk-Çigil» ile «Çin» üç müstakil kavim gibi zikrediliyorlar ’²⁷); hikâye her halde «Türk» isminin daha tekmil Türkler e umumî millî isim olmayıp ancak kabile ismi olduğu zamana aittir. Bu destanlarda Bukhara yanındaki Beykend ile Semerkand şehir­leri «Keng Diz», yahut «Kumidhân Diz» tesmiye edilmektedirler^{28 29 30 31 32 33}), yani bu şehirler «Keng» yahut «Kumidh» kavminin kaleleri telâkki olunmuşlar demektir. «Keng Diz» in daha birisi Khörezmde de olmuş gibi gösteriliyor. İran destanında Mâverâünnehrin eski Türk sekenesi sıfatiyle zikrolunan bu kavimierden Karlıklar milâdı altıncı asra kadar buralarda hükümet süren Eftalitlerin bir kabilesi sayılmışlardır ''°). Bun­lar Araplar geldiği sıralarda Tokharistan’da ^,;1), tekmil Pamir, Vakhan ve Kabil mmtakasında ⁿ~) hâkim bulunuyorlardı; Hind usulü cevherli kılıçlara, bu Karlıkların ülkesinden gelmiş olmaları dolayısiyle olacak, Şarkî Avrupada «Kharalug Kılıçları» denilmiştir '"'). Karlıkların «Tür- giş Karlığı» denilen kısmı İsfîcâb (Sayram), Taşkent ve Çatkal üze­rinden Ferganenin şarkına kadar uzanan dağlık mmtakaları ^,H) ve Orta Tiyanşanı ve Cenubî Cungaryayı ³⁴) yaşamıştır. Bunların «Üç Karlık» denilen üç kabilesi de Göktürklerin «Uç Tuglı Türk» denilen üç kabi-

leşi ile beraber Moğolistanda ^:ui) bulunmuş, sQnra 8 inci asırda oradan? tekrar «Türgiş Karlıkları» yanma dönüp gelmiştir. Karlık kabilesi gö­çebe dağ aşireti olup ismini de dağlık yerlerde yaşıyan bir kavim sıfa- tiyle almış ise de, bunların ovalarda yaşıyanları medenî hayata' geçmiş­lerdir. Mâverâünnehirde Islâmlarla ilk temasa gelen ve islâmiyeti ilk. kabul eden Türkler orta Sır Deryada oturan Oğuz ve Karlıklar olmuş­tur ^:57). Çigiller’e gelince bunlar filhakika, İran destanında söylendiği gibi, «Türk» (Tu-kiu)ların bir kabilesidirler, çok eski zamanlarda Şaıkî Avrupada ve.Hind hududunda hâkim unsur, olarak yaşamışlardır.^3S); Mâverâünnehre Araplar gelmeden bir asır önce (629 da) buralarını^{35 36} ziyaret eden çin seyyahı Yüan-çang Semerkandde hâkim tabaka sıfa-- tiyle, «Çe-kiye», yani Çigil’lerden bahsetmiştir *°). «Keng» lere gelin­ce, bunlar Karlıklara ve Oğuzlara da akraba bir kavim sıfatiyle «Keng» yahut «Kank» isimleri altında tanıdığımız «Kenger» ve «Kanklı», Kır­gızların telâffuzunca «Kandı» ⁴⁰) ve «Kank» ⁴¹) kabilelerinin ceddi diye- bildiğimiz kabiledir. Çinliler Sogd’lara ( muahharen ancak bunlara) burada, Zerefşart havzasında, yaşamış olan o eski hâkim kavmin ismiyle* «K’ang» tesmiye etmişlerdir ^41>). Kank*lar daha ziyade Peçenek Oğuz* ye Kıpçaklala yakın bir kavim olmuştur. Zaten milâdî birinci asırda ya- şıyan Romalı Plinius bu Kank’larm yaşadıkları yerlerde Kıpçak ve Kanklı’ların bir kolu olan «Kemaklar» (Camacae)dan bahsetmiştir. Araplar Karlık (Khallukh)lara akraba bir kavim sıfatiyle ismini «Ken- cıne» yahut «Khancîne» şeklinde yazdıkları bir kabileyi, Göktürkler- clen önce Mâverâünnehirde hâkim olan Türklerden saymışlardır; bun­ların bakiyesi olarak kabul edilmek icap eden bir küçük «Kencine» ka­bilesi de, daha 10 uncu asırda Şarkî Bukharada şimdiki Feyzâbâd ve Babadağı mıntakasında yaşamıştır '¹").
Zikri geçen «Kümîdh» yahut «Kümîçî» Türkleri Şarkî Bukharada, Karategin ve Feyzâbâd mıntakasında yaşamıştır; bunlar Sakaların bir kabilesi sıfatiyle burada daha milâddan önceki zamanlara ait kayıtlarda zikrediliyorlar; bunlar da on birinci asra kadar burda «Kencine» lerin kopnşusu olarak yaşamışlardır. Fakat çok eski zamanlarda, her halde Saka’larm hâkimiyeti zamanında, bu Kümiçi’lerin Doğu-ve Batı Tür- kistanın muhtelif yerlerinde yaşadıkları coğrafî isimlerden anlaşılmak­tadır. Her iki Tiirkistanda, hattâ daha şimalde, Yenisey nehri başların­da, bu Kümiçi’lerin çok eskiden medenî şehir hayatına geçmiş ^j^) ve

Türklerin en eski fütuhatlarına iştirak etmiş oldukları Kafkasya, Iran ve Hinci is tanda bıraktıkları izlerinden ⁴'^J). görülmektedir. Arap menba- lar m d a Mâverâünnehrin Sır Derya havzasında, Şaş ve Fergane tarafla­rında olduğu gibi Zerefşan ve Kaska Derya havzalarında dahi türkçe ■köy ve kanal isimlerine tesadüf olunuyor ^Hî)- Bunlar arasında «Suvar» yahut «Sabir» Türklerinin isimlerini taşıyanları da vardır ^,7), ki bunlar türkçenin «Z» sadası yerine «R» kullanan lehçede konuşmuşlardır. «Semerkand» şehrinin ismi türkçe «Semizkend» diyerek de telâffuz olunduğu kendi menbcflarımızdan başka çin ve arap menbalarmda da görülüyor ve «semir» sözü de «semiz» diye izah edilmektedir *^s). Ze­re f san ve Kaska Derya havzalarındaki eski türkçe coğrafî isimlerin bu eski Karlık, Kank, Kümidh’lerden kalmış olması muhtemeldir. Meselâ Bukhara ve Keş taraflarında Karlıkların pek eskiden yerleşmiş olduk­ları muhakkaktır. ıBukhara civarında yerleşip, sonra kısmen tacikleşen Karlıklar epey kalabalıktır, bugün burada «Khallukh», yani «KaTİık» ismini taşıyan on bir kadar köy vardır ^4Î)). Bundan maada vaktiyle Kar­lık Türklerinin iskân sahası sayılan Pamir de Şugnan (Şigni). Vakhan ve Khuttal tarafları dahi 1 0* uncu asır arap müellifleri tarafından «Türk­lerle meskûn ülkeler» ve «Türk bekleri» nin ülkeleri sıfatiyle zikredi­lirler ’°) ; ovalardaki Tacikler yerlerini Türklere terketmek mecburiye­tinde kalarak dağlara çekildikleri zamanlarda kamilen tacikleşmiştirler.
İki Türkistanda medenî hayata geçerek yerleşen ve şimdiki Kent Türklerinin teşekkülünde en büyük hisse sahibi olanlar da «Türk» adını kabil e ismi olarak taşıyan «Türk» (çinlilerce: Tu-kiu) ve «Türgis», kısa olarak «Türk-Ttirgiş» 1er olmuştur. İşık Göl mmtakasmdaki «Izık Art“Asgar» (bk. yukarıda s. 6-7)ın asıl vatanları olarak tanıldığmı yu­karıda dağlar bahsinde zikrettiğimiz bu «Türk» lerin, ve yine orada ya- şıyan «Usun» larm reisleri «Khakan» ve «Bay» olmuştur ⁵¹). Hero- dot’ta ismi «Argım-pay» okunan ve muntazam bir devlet kurmuş olduk­ları haber verilen bir kavmin bu Orta Tiyanşan «Türk» lerinin cedleri olduğu zarfnolunuyor ^G-) . Milâddan Önce yedinci asırdaki Saka'larm reisi olan Afrâsyâb (Tuna Alp) da bunların'ilk hükümdarlarından sa­yılmıştır ^;,:l). Termiz Demirkapısmın eski İran ile Türk memleketleri arasında hudut olduğu hakkında kendi zamanında söylenen, Fakat çok eski zamanlara ait rivayeti Hüan-çang, «Tu-kiu», yani Göktürklerin ec­dadına nisbet vermiştir "⁴). Bunların efsanevî cedleri olan on «kam» («qam», yani «şaman») Türkstanın İşık Göl mıntakasmda Çin sana­tını yaşatan şahsiyetler sıfatiyle tavsif olunurlar. Bunlardan Barsganlar çinicilik, nakkaşlık, demircilik ve marangozluk gibi sanatları iyi bilmiş­lerdir; bu husus onların islâmiyetten önceki devirdekl-hayatlarına ait rivayetlerde anlatılmış; el-Bîrunî de Barsganlarda bu sanatların artık sukut etmiş olduğunu on birinci asırda çin taklidi olarak yapılmakta olan kazan ve aynalardan bahsetmiştir ^r,r>). Araplar geldiği sırada Ze­refşan havzasında hâkim ahali sıfatiyle «Türk» ve «Sogd» ile beraber ^{37 38}
«Türgiş» ler de gösteriliyor'³⁹'¹). Badghis ve Balkh hükümdarları gibi merkezi Semerkand olan «Sogd Ülkesi» padişahlarının da bu Türgiş’- lerden olduğu tasrih ediliyor ^r,T). Demek bu şehirde Çigil’ler ile birlikte Türgişler yaşamıştır. Bu Türgişler tarafından Zerefşanın iki kolu ara­sındaki Mıyankâl’da tesis edilen Aferinkent kasabasından bahsedilir­ken, bunlar, «medenî Türkler» tesmiye edilmişlerdir ^i,s).
«Türgiş» ler asıl «Türk» (Tu-kiu)larm bir şubesi, «belki de hakikî Türkün kendisi», «mâmur ülke ve köy sahipleri» olarak tarif edilmiş­lerdir¹⁹). Bukharayı ilk defa bina eden kavim sıfatiyle de Evliya Ata (Taraz) tarafından buraya en eski zamanlarda gelmiş olan tüccar «Cümük» (yahut «Çümük» ve «Çumuq») Türklerinden bahsedilir ^G0). Taraz, Isfîcâb ve Balkh taraflarında kasabalara malik olan ^G1) bu ka­vim Araplar geldiğinde Zerefşan havzasında «Küşan» Türkleriyle bir­likte türk aristokrasisi sayılmıştır⁰²). İlk islâmiyette yeni din kurucusu Mukanna’in vakayiinde (780 yıllarında) Bukhara ve Keş (Yaşılşehir) hududundaki Karlıklar ile beraber Taşkendin şarkında, şimdiki Ahen- ^{40 41}
geran havzasını işgal eden «İlak» ahalisi bu zatın ve «manihai» (mu- bayyada) lerin müfrit taraftarları sıfatiyle zikredilirler ^ü:;) • Araplar gel­diği şıralarda Keş’de «tudhun», «sığın» ve «vek» ( = «bek») lâkapları taşıyan beğlerin hâkim bulundukları, bunlardan «Akhrid» ismindeki tudhun’un evinden Araplara emsali görülmemiş nâdir çın mamulatı, vazolar ve kumaşlar geçtiği zikredilir. İlak Türkleri şimdiki Taşkent ci­varının başlıca Türkleridir, bunlar da Barsgan ve Çigillerle beraber «Türk» (Tu-kiu) grupunun başlıca kabilelerinden sayılmışlardır. Hak ahalisi manihaizma daha 1 1 inci asra kadar sadık kalmışlardır; Karlık­lar ile komşu bulunan Vasgird (Feyzâbâd) tarafında bir «İlak» şehri zikrediliyor⁴²’⁴).
Doğu-ve Batı Türkistanda tüık şehir ve köyleri yazın yaylaya çık­mağa müsait yerlerde, yüksek dağların hemen eteklerinde teessüs et­miştir. Doğu Türkistandaki şehirlerden bir çoğunun hangi kabile tara­fından tesis edildiğine dair kayıtlar bile mevcuttur. Onuncu asırda Kas- gar «Ordukent» Khakanîlerin merkezi olduğu halde şehir eminleri Kar­lık yahut Yağma kabilesinden olurdu; demek bu şehirde Khakanîlerle beraber bu iki uruk çokluk idi. Şehrin etrafında bazı köyler Çigillerle meskûndu, keza Kırgızlar da şehre yakındılar. Şimdiki «Artış» m ve ona yakın olan «KhirekÜ» n?.n ahalisi Yağma, Karlık ve Tokuzoğuz ka­rışık idi, Uç (yani Üç Turfan) ahalisi Karlık idi. Şimdiki Maralbaşı ya­nındaki Barcuk şehrinin ahalisi «Caruk» kabilesine mensuptu. Barçuk, Kaşgar ve Barman (=Aksu) efsanevî Tuna Alp tarafından bina olun­muş sayılırdı. Bütün Doğu Tiyanşan şehirlerinin ahalisi Uygur idi. Küça (yahut Küsen.) şehrinin ahalisi Küsen (yahut Kuşan) kabilesi idi. Doğu Türkistan türk şehirlerinin teşekkülünde en fazla rolü, Karahanî sülâle­sinin esas istinatgâhı olan, Yağma kabilesi oynamıştır. Bunların ekse­riyeti daha onuncu asırda göçebe idi. Türkte Oğuz, Kıpçak, Karlık ile beraber en ziyade kalabalık olan kabile bu Yağma idi. Hudûd ül-‘Âlem bunların bin yedi yüz kadar kabileden ibaret olduğunu, tekmil Tiyan­şan (Ugraç Art)m bunlarla meskûn olduğunu, Kaşgar şehri Karlık, Yağma ve Kırgız kabilelerin toplandığı yer ise, Cungarj'a cenubunda Beşbalığa tabi Camgar şehri de Karlık, Yağma ve Kimakların toplan­dığı yer olmuştur. Yalnız bu şehrin yanında Karlıklardan iki yüz ka- ^{43 *}
dar'kabile yaşamıştır⁰⁵). İşte bütün bu kabileler zaman geçtikçe Doğu ve Batı Türkistanmın dağlara yakın mmtakalarında yerleşerek «Kent Türkü» olmuşlardır. Sekizinci asrın ortasında, Tokuzoğuz hanları daha Orkhun sahasında bulunduğu zaman Moğolistana gidip gelen arap el­çisi Temim ibn Bahr dönüş yolunu tasvir ederken, Işık Göl kenarındaki. Barsganîarın şehrinden geçtiğini ve bu yolda yirmi gün memleket pos- tasiyle giderken (yani Komul-Turfan-Küça }'Oİunda) hep mâmur köy­ler üzerinden gidildiğini, bunların ahalisinin «hepsi yahut ekserisi me- cusî yahut manihaist Türkler» olduğunu tasrih eder ^G(>). Batı Türkista- rina gelince, burada, Semerkand tarafında «Türgiş» ve «Çigil» lerden başka bir de «Tukhsi» kabilesi olduğu anlaşılıyor ⁽“). Evliya Ata (eski Taraz), Taşkçnt taraflarındaki bazı şehirler «Çigil», ve «Barsgan» ad­larını taşımışlar. Taraz tarafındaki Cümük’ler gibi, Işık Göldeki Bars- . ganlar da, hem Taraz yanında ve hem de Bukhara yanında kendi şehir­lerine mâlik olmuşlardır. Ferganede OzgencTin ahalisi, keza İle havza­sında şimdiki Kulca taraflarının şehirli ahalisi «Ezgış» Türklerinden ol­muş⁰⁸), Khorezmde «Kücat», «Cugrak» ve «Kerder» (şimdiki: Ker­eleri) Türkleri, Yedisuda «Çu» ve «İle» havzalarında «Argu», «Çigil» ve «Tukhsi» kabileleri şehir ve köylerde oturmuşlardır. 14 üncü asra kadar İşık Gölden Taşkent şimalindeki «Sogdak» 1ar şehri Isfîcâb ( — S ay ram) a kadar Çu ve Talaş (Taraz) havzası üzerinde uzanan yolda yüzlerce türk köy, kasaba ve şehirleri bulunmuştur, her yeni bulunan vesika buralarda bulunan şehir ve köylerin isimlerini bize haber vermek­tedir ^6Î)) . ^{44 I,}
* Türkistanın Kent Türklerinin menşei meselesi hakkında burada, taf­silât Vermek icap etti, çünkü bizim burada bu meseleye ait serdettiği- miz mütalâalar Türkistana ait Avrupada, hattâ bizim kendi edebiyatı­mızda yerleşmiş olan fikirlere taban tabana zıttır. Türkistamn tarihine ait tetkikatta bulunan âlimlerin ekseriyeti Milâd çağında Hunlar, bil­hassa 6 ncı asırdan başlıyan Göktürkler hâkimiyeti zamanından önce Doğu-ve Batı Türkistanmda, umumiyetle Cungaryanm cenubunda kale aiıncaka Hiç bir Türk unsuru bulunmadığını İsrarla iddia ederler. İra- niyatçılardan hakikî ilim müntesibi olanları bile «Huiılardan önce Tuna munsabmdan Ortaasyadaki Sogdların ülkesine kadar uzanan bütün sa­hada yekpare bir İran Saka kavmi hâkim olmuş, ki bunlar şimdiki Kaf­kasya Oseti.*lerinin dilinde konuşan Skit ve Sarmaklardır» demekte­dirler⁴⁵)- Dcsğu Türkistanmda hafriyatlar neticesinde bulunan eski İran dillerine ait vesikaların hangi kavimlere ait olduğu meselelerini izah ey­lemek işinde iraniyatçılara hempaye olan muasır çiniyatçılar ise, Sogd- îılarm şarkından şimaligarbî Cinde Ordus sahasına kadar uzanan yer­lerde yaşayıp Hunlar tarafından şimdiki Afganistan taraflarına atılan ve «Hindo-Skit» ismiyle tanınan kavimleri (Saka, Yiieçi, Kuşan Eftalit) İran kavimleri saydıkları gibi, bir Türk kavmi sıfatiyle hayatlarını tari­himizde bugüne kadar iyi takip edebildiğimiz «Usun» (Uysun, Uysun) lan bile kat’î olarak bir İran kaVmi telâkki ederler⁴⁶). Hunlardan ve Göktürklerden önce Kırgız Sahrasının ve Cungaryanm cenubunda hiç bir türk unsuru bulunmadığı, buralarının yalnız Hind-Germen, ve İran ka- vimleriyle meskûn olmuş olduğu hakkmdaki kanaat ilmi kamuslar (me­selâ Pauly Wıssowa)da ve Doğu Türkistanmda Huten vp Küça tarafla­rında bulunan eski İran dili yadigârlarına ait tetkikat sâyesinde artık bir mütearife şeklini almıştır. Bugüne kadar bu meselelerle uğraşan ze­vat Dogu-ve Batı Türkistandaki Ke,nt Türklerini, ancak pek ni^ıahhar zama'nlarda, bilhassa Moğol hâkimiyeti zamanında türkleşmiş olan eski Iranlılar olarak telâkki ederler. Kent Türklerinin türkleşmiş Iranîler ol­duğu kanaatinde olan birisi «Ortaasyadaki medenî İranîlerin barbar kavimi erle birçok asırlar boyu kahramanca .mücadeleleri» nin safhala­rını göstermek maksadiyle Kent Türklerinin uydurma bir tarihini, 350 sahifelik büyük bir eser halinde, Pariste neşretti ⁴⁷). Halbuki bütün bu
dalâlet, Ortaasya dahilinde etnik gruplaşmaların tarihini öğrenmekte medar olabilecek menbalar ve vesikaların lâyikiyle öğrenilmemesin- den ileri gelmektedir. Akhemenid ve Grek-Baktralar istilâsından önce her iki Türkistanda hâkimiyet muhakkak, ki muahhar «Göktürk» -«Tür- gis» lerin ecdadı elinde bulunmuştur T³). Grek-Baktraların istilâsı neti­cesinde bu hâkim unsurun bir kısmının Türkistanın şimaline çekildi­ğini ⁷⁴), yalnız «medenî Türkler» in ecnebi boyunduruğunu kabul ede­rek yerlerinde kaldıklarını «Altın Dağı» na, yani Altaya çekilip gi­den Khakanların eski karargâhları olan Çu havzasına tekrar dönüp gel­miş olduklarını anlatan rivayetler vardır, ki tarihe uygundurlar. Eftalit- ler ve Göktürklerin hâkimiyeti devresinde, Türkler bir daha Hind ve Horasan sınırlarına kadar her yerde yerleştiler. Fakat gerek Sasanîler ve gerek Araplar zamanında İran unsuru Mâverâünnehri bir daha dol­durdu. Mahmud Kaşgarînin dediği gibi «artık Acem memleketi şeklini alan» Mâverâünnehirde îranlı ahali arasında kalan Türkler tacikleşti; vaktiyle bir Önasya yazısını her halde Batı Fürkistanmda türkçeye ta- dilen tab*’ettirmiş olan «Göktürk» lerin şimalişarka çekilen bu kısmı, Orkhun ve Yenisey havzalarında hâkimiyet sürdükten ve orada âbide- dans VAsie Centrale. Paris, 1912; bu eserde bk. ezcümle s. 184-5: Les Sartes sont d es Tadjiks turquisee, et sette supposition paraît confirmee par les caracteres phy- siques et moraux de la race, par rhistoire et par les indications linguistiques. Par leurs traits physiques, les Sartes se rattaehent â la race caucasienne. Câ et quel- ques lâ traits decelent uııe origine mongolique; mais ces exceptions assez rares ne modifient pas l’expression generale: le sang iranie a prevalu si bien, qu’il n’est pas toujours possible de distinguer les Sartes des Tadjiks. 350 sahifelik eserinde müellif bu davayı bütün teferruatiyle isbat ettiği fikrindedir.
[^7:;) İbn Fadlan, s. 312-13/J
⁷⁴) M,. Kaşgarî, III, 304-308. «Türk-Türgiş» lerden Yenisey-Altay sahasında âbideler kaldığı gibi, bugün orada yaşıyan «Çulım» ve «Obı» Türklerinin dille­rinde dahi eski Türgiş* ve bugünkü Kent Türk lehçesi izi ile müşterek hususiyet­ler vardır.
⁷³) M. Kaşgarî, III, 30G: 22 kabile «Turkman» m İskendere itaat edip kal­ması; İbn ül-Faqih, s. 299: 24 kabileden ancak «Türkülerin İskender itaatinde kal­dığı; Qudame ibn Cafer ise (s. 264) İskenderle ancak bozkırın göçebe Türkleri harbedip, şehir Türklerinin kendisine itaat ettikleri ( tfjLü'd/«J» ö