A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

«
«KAZAK» Kelimesi
Kazak» adı ilkin ancak sultanlara mahsus idi.
S
ve
«KAZAK» Mefhumu
onra onlara tâbi kabilelere ve tüzümek istedik­leri devlete de itlâk olundu. O vakte kadar «Ka­zak» kelimesi, devlete değil, kabileler heyetine bile ad olduğu görülmemişti. «Kazak» adı, ekseriya siyasî bir maksat­la, bir isyan neticesinde ailesiz (boydak) halde ve bazan da aile ile birlikte cemiyetten uzaklaşarak dağ ve sahralara çekilen ve fırsattan istifade ederek hükümet işlerini ele alana kadar el ve kabilenin hima­yesinden dışarıda dolaşan sergüzeştçilere; Türk kavimlerinde ergenlik çağma eriştiğinde erkek çocukları hayata alıştırmak için sahraya çıkar­mak gibi âdetlere göre ve yahut alelade eşkıyalık maksadıyla elinden ayrılanlara itlâk olunmuştur. Türklerin tesiriyle bu gibi âdet, yani oğul­larına silâh vererek dışarı çıkarmak âdeti, Ruslarda da olduğu gibi, İs­lam menbalarmda kaydedilmiş ve hâlâ olduğu gibi, eskiden de bun­lar türkçe «Kazak» adıyla tesmiye edilmişlerdir. Kazaklık eden siyasî bir zat, bir şehir veya ülke fethederek yerleştikten ve yahut diğer bir siyasî şahsiyete iltihak ederek kendisini kanunlaştırdıktan sonra kazak­lıktan çıkmış olur. Ve ozaman kendi «Kazaklık» mâzisini, gençlik, gay­ret ve zahmetlere tahammül günleri olarak tahattur eder (Temür ve evlâdından Ebu Sait Mirza, Hüseyin Baykara, Babur Mirza, Özbekler- den Şaybak Han ve rüfekası gibi). İnsan elbette ömründe ancak birkaç yıl kazak olur. Bu mâna ile «Kazaklık» mefhumu, devlet mefhumuna mugayirdir. 15 inci asır sonunda kazaklığa çıkan Canibek ve Giray sul­tanların evlâdı bilhassa Kasım Han ve oğlu Halt Nazar Han kendi dev­letlerine tam mânasiyle devlet olamıyan bir teşekkül diye böyle bak­mışlardır.
Kazak sultanları, 1 6 ncı asrın sonunda ( 1 599) doğuşimalde Kal- muklarm sıkıştırmasıyla «Çu» mıntakasmı bırakarak Taşkende ve civa­rındaki kalelere sığındılar. 1723 yılında tekrar bir Kalmuk bozgunluğu vaki oluncıya kadar oralarda temelli yerleşip sahra kabilelerini ziraate alıştırmıya çalıştılar. Bu münasebetle «Tuğ bağlayıp» yani resmî dev­let bayrağı ilân edip bir nevi idare apparatı vücude getirip, «Yüz» ve «Bin» lere taksimle asker teşkil ederek «devlet tüzümek» teşebbüsle­rinde bulundular. Han ve sultanların orda (karargâh)lan da, «UIuvüz», «Ortayüz», «Kiçiyüz» diye üçe taksim edilmişti. Özbeklerde hüküm­dar, veliaht, ikinci veliaht mukabilinde «Han», «Kalgay»; Nogayîarda ise «Bek», «Nuradin», «Keykubad» adları kullanılıyordu. Kazaklarda han ordalarını «Uluyüz», «Ortayüz» Ve «Kiçiyüz» (yahut «Uluğorda»,
«Ortaorda» ve «Kiçikorda») diye tefrik etmek de bu devlet apparatı vücuda getirmek tecrübeleri zamanından kalma bir şey olduğu zanno-, lunuyor. Lâkin Kalmukların ve nihayet Rusların (Sibiryadan) tazyiki, bunlara, umum sahra kabileleri tarafından itiraf edilmiş temelli bir hü­kümet teşkil edip yaşamıya yol vermedi. Sahranın doğuşimal kısmında kendilerine tâbi olarak «Kazak» adını alan kabileler, Özbek ve Nogay heyetlerini teşkil eden aristokrat kabileler mukabili olarak bu camiala­rın « hayvan besleyici, çadır ehli » (khayme nişin) zümrelerini teşkil etmişlerdir. Kazakların devlet teşkilâtının zayıflığında elbette bunun da tesiri vardı.