A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

-°) Bk. L. Molçanov, Ozera Sredney Azlyi, Taşkent. 1929. s. tf.
çabuklaştırılmış olur. Umumiyetle ırmakları «Tiyanşan-Pamir» den ve onun cümudiyelerinden gelen Batı Türkistan, bu ülkede, Amerik«, Hin­distan ve Mısırda olduğu gibi, asrı sülama tekniklerinin tatbiki ile mun­tazam kanallar açıldığı zaman tamamen başka bir şekil alabilir. «île», «Çu», «Sır Derya», «Arnu Derya» ırmakları «Özboy» yoluyla ve bil­hassa Amu Derya, mühendis Rosenkampfın düşündüğü üzere, belki «Kelif Özboyu» yolu ile Hazar Denizine dökülebilir. Tabiiyat bilgin­leri Türkistan dağlarının bazı bölümlerinde cümudiyelerin de büyümek­te olduklarını, bundan dolayı kurak çöllerin sulanması için ırmaklarla gelen suların ilerde daha bol olacağını söylüyorlar ²¹ ).
; ' \
-^l) Türkistanda iklim değişmesi ve bu ülkenin tedricen kuruması hakkın­da vaktiyle bilhassa Taşkent rasat noktası müdürü. Fr. v. Cchwaı*z tarafından (Turkestan, die Wiege der inâogermanischen Völker; ve Alezander des Grossen Feldzug in Turkestan München, 1893 nam eserlerinde) büyük bir kati­yetle ileri sürülen nazariyeler, muahharen jeoloji âlimleri tarafından yapılan tet- kikat neticesinde reddedilmiştir (bk. meselâ A. Woe.ikow ve L. B e r g’ın 1914 te Geographische Abhandlungen, X._„, da çıkan tetkikatı). [Ortaasyanm metroloji vaziyetine ait tetkikatta bulunan Albert'Penck ise (Zeitschrift der Gesellschaft tur Erdkunde, Berlin, 1931, s. 12) bu ülkede tedricen kurumak şöyle dursun, bilâ­kis suların daima arttığını ve burasının daha 40 milyon kadar ahali besliyebile- ceğini söylemektedir].
Türkistanın İdarî Taksimatı
1
«Türkistan»
Istılahı
ürkistanın İdarî taksimatından bahsederken en Önce, bir coğrafya ismi olmak bakımından «Tür­kistan» kelimesinin ruslar tarafından pek suiisti­mal edildiğini kaydetmek icap eder. .İran kaynaklarına göre Horasan­daki «Mezdûran» geçidinin, Kûhzâr Mescid dağlarının şimal tarafı, efsanevî çaglardanberi, «Türkistan» diye adlandırılmıştır. Sasanlılar ve Araplar çağından başlıyarak «Türkistan» adı Mâverâünnehir (şimdiki «Özbekistan») ın doğusundaki dağlıklara ve şimalindeki ülkelere, bil­hassa Doğu Türkistanla şimdiki Kırgızistan ve Kazakistan ülkelerine verilmiştir¹³). Islâmiyetten önce, Şaşardılar çağındaki durumu söyliyen Musa Khorenaki eserinde « Turkastanak » tâbirini eski yunanlıların «Skythia» si karşılığı olarak kullandığı¹⁴) gibi, on beşinci asrın bidaye­tinde yazılan Temiir Beğ sefaretnâmelerinde dahi «Türkistan» tâbiri Mâverâünnehir dışında yaşıyan türk ülkeleri mânasında kullanılmıştır. Bununla beraber Hazar Denizinin şimalindeki Khazar, Oğuz, Peçenek, Bulgar ve Başkurt ların ülkelerine de İbn Fadlân’da (arabî metni § 8, 15, 17) «Balad üt-Türk», Ahmed Tusî ve sairede farsî olarak «Tür­kistan» denilmiştir.²a). Keza ermeni müellifi Sebeos ve araplar (Ya’- qûbî) Pamir yaylasını «Türkistan» diye adlamışlardır. Bugün Şimalî Afganistan da türklerle mtfskûn olan Balkh (Mezari Şerif) ve Badakh- şan tarafları «Türkistan» tesmiye edildiği gibi, İranın Horasan vilâye­tinin Türkmenlerle meskûn olan kısımlarına da «Türkistan» denir. Mu­ahhar arap coğrafyacısı Şemseddin Muhammed Dimaşqî (öl. 1 32 7)
I* er o an eve «7'ürkistun» elemekte ^::) ise de, Mâverâünnehrin diğer kı­sımlarına, bilhassa Sogd’a «Türkistan» denilmemiştir. Ruslar «Türkis­tan» sözünü kazak-kırgızlar vasıtasıyla öğrenmişler ve onlara mutaba- at ederek şimdiki Kazakistanın cenup bölümünde Şeyh Ahmed Yese- vî’nin türbesi bulunan «Yese» şehri ve civarını, keza Sır Deryanın orta ve aşağı mecralarını «Türkistan» tesmiye eder olmuşlardır. «Türkis- tana gidiyorum» diyen Kazak mutlaka Ahmed Yesevînin mezarı bulu­nan şehri ve bu türk şeyhinin türbesini kasdetmiştir. Halbuki araplar zamanında olduğu gibi, lemürlüler ve Özbekler zamanında da, Türkis­tan demek, Kazakistan ve Yedisu demekti. Ruslar, Ahmed Yesevînin: mezarı bulunan bölgeleri zaptettikten sonra «Orenburg» a tabi bir vi­lâyet olarak bir «Türkistan Vilâyeti» (Turkestanskaya Oblast) teşkil etmişlerdir. Sonradan buna Fergane ve Semerkand vilâyetlerini de ek­lediklerinde oralara da «Türkistan vâliliğine tabi» mânası ile Türkistan denilmiş, Mâverâünnehir ahalisi nazarında «hakikî Türkistan» sayılan bugünkü «Kazakistan» ise ruslarca ayrı bir vilâyet hâline konularak «Sahra Vilâyetleri» (Stepnıya Oblasti) adı verilmiştir. 1868 de kuru­lan «Türkistan Umumî Valiliği» ne Sır Derya havzası, Fergane ve Se­merkand dahildi. Daha önce zaptedilen «Yedisu» vilâyeti «Batı Sibirya Umumî Valiliği» ne, 1869-1884 yılları arasında' işgal edilen «TürkV menistan» ise, «Hazar Denizi Ötesi Vilâyeti» Zakaspiskaya Oblast) adıyla Tifüsteki Kafkas ütesi rus «Namistnik» ligine (çarın nâibine) tabı idiler. 1898 de bu iki vilâyet (Yedisu ve Türkmenistan) de Türkistan Umumî Vâliliğine eklendi ve o vakit Türkistan kelimesi 1867-1897 yıllarına nisbetle daha şümullü bir mâna aldı. Bolşevikler çağında ise ruslar, «Türkistan» kelimesinin bütün o taraflardaki türkler için bir si­yasî birlik şiarı olduğunu anladıklarından, daha 1920 de büsbütün or­tadan kaldırmak fikrini ileri sürmeğe başladılar. Nihayet 16 eylül 1924 karan ile bu kelimeyi ortadan kaldırdılar ve yerine de boy adlarıyla vilâyetler kurdular.