A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

^k^ubah Han kitabelerini okuyup tercüme etmiştir. ~~ ~
Mâverâünnehrin Özbek hanedan, aristokrasi ve ümerasından rus cemiyetine iltihak ederek kendisini gösteren az oldu. Emîr Muzafferin yeğeni Seyid Abdullah, Taşkentte yaşayıp Tuşça öğrenmişti. Kendisini Î872 yılında Taşkentte İngiliz Schuyler görüp konuşmuşsa da, eyi bir intiba bırakmamıştır. Khıyva hanı Mehmed Rahim in kardeşi Atacan, Rus ordusuna intisap ederek, Kafkasyada ve Petresburgda çarın hassa. _?lavmda hizmet etti. Bukhara hanı Abdülahadm oğlu Emir Alîm de Petresburgda Paj harbiye mektebinde tahsilde bulundu. Lâkin bunlar, veni medeniyeti benimsiyemediler. Umumiyetle, Çokan Velikhanovun dediği gibi, Türkistanın ve Edil sahasının medenî Türkleri, Ruslarla te­mas edip, mekteplerinde okuyup, yeni medeniyeti öğrenmekte, baş­langıçta meselâ göçebe Kazak, Türkmen ve Başkurtlar kadar muvaffa­kiyet gösteremiyorlardı; cidden tesiri altında kaldıkları İslâm medeni- veti yeni Avrupa fikrî sistemlerini kabule engel oluyordu. O sebepten Kent Türklerinden ve Tatarlardan rus mekteplerinde tahsil edip me- muriyete girenler bile, memuriyet dışında, İslâm elbisesini giyer ve me­muriyetlerine ancak bir dünya zarureti diye bakarlardı. Aralarında mek­tebin verdiği ihtisas dairesinde çalışmayıp, molla yahut müftü olmak için çalışanlar ve yahut da, Çokan’ın dediği gibi, kendi tüccarlarına ale­lade hademe olup çalışmayı ihtiyar edenler de olmuştur. Kenttürk _ve Taciklerde de böyle oldu. Tatarlarda olduğu gibi, bunlarda da, ilk devirde Avrupa mektebi, fikrî sahayı lâyıkı veçhile genişletmedi. Öğre­nilen medeniyetin ekseriya zahirî cihetlerine ehemmiyet verdiler, hattâ hazan ruhan mütaassıp kaldılar. Aynı zamanda bazıları sefahate daldı­lar Bukhara şehzadesi Seyid Abdullah da sefahate daldı. Halbuki ken­disi müteassıp bir müslümandı. Atacan, ordudaki hizmetini terkedip Mekkeye, hacca gitti. Döndükten sonra Khıyvada öldü. Emîr Alîmde de Avrupa mektebi tesiri hiç görülmedi. Bundan başka Khudâyâr Hanın Kitab hâkimi Cüre Beğin oğulları tahsil gördüler. Khudâyâr Hanın oğullarından İbni Yemin Bek, bir aralık Taşkette rus resmî gazetesinin tiirkçe kısmına muharrirlik de etti. Bir de Orenburgd^ yaşıyan Bukha- icdı tüccar Mır Bedelin oğlu Rus harbiyesinde tahsil edip, Rus memu­riyetlerinde bulundu ve general TÜtbesini aldı. Emekli olduktan sonra, Semerkandda yaşadı. Fakat ilim sahasında zikre değer hiçbir mesaisi görülmedi.
Kent Türklerinden Ruslarla sıkı münasebette* bulunanlar, daha ziyade tüccar sınıfına mensuptu. Ülema ailelerinden de hulûsla rus ağu- suna-atılanlar oldu.. Bunların gözü, medeniyette değil, para ve mansıptn idi Taşkent tüccarlarının mühim.kısmı zaten Rus taraftarı idiler. Bun­lardan Seyid Azîmbay, hanlar zarnânmda da Ruslarla ihtilat ediyordu;
Nijni Novgorod panayırına gidip geliyordu. Taşkent işgal edildiği yj[ kendisi, Troysk şehrinde idi. Ruslara çok dalkavukluk etti, yararlık gös­terdi. Tatarlardan Alîm Haçı Yunusev gibi bu Seyid Azîmbay dahi, hizmeti mukabilinde Rus zadçgân sınıfına kaydedildi. Kendisini iyi bi­len Schujder, Seyid Azîjnbaym, Taşkent eşrafından İşan Khoca’mn kı­zını, rus kuvvetine dayanarak zorla almak istediğini, böyle bir vahşetin Amerika vahşilerinde bile görülmediğini halka olan zulmünü, rüşvet yiyiciliğini ve Ruslara şikâyetle Alîm Hacıyı sürdürdüğünü söylemek­tedir. Bununla beraber Seyid Azîm Rus maarifine ve dünyevî ilimlere ehemmiyet verdi. Taşkentteki «lşanqul» medresesini ıslah edip, riyazi ilimler, coğrafya ve^sanayi tedrisatını tavsiye etmişti. Kendi oğullarına rusça okuttu. Bunlardan Seyid Ganî, ilk rus mektebini, kendi evinde açtı. Seyid Kerimbay ve damadı Ârif Hoca rus taraftarı sayılıyorlardı. Arif Hoca bir matbaa da açmıştı. Rus ticaretinden zenginleşen bu kısım tüccarlar gitgide çoğalıp, Cenubî Türkistanda «para aristokrasisi» sı­nıfını teşkil etti.